Witold Jan Doroszewski (1899–1976)

Witold Jan Doroszewski urodził się 1 maja 1899 r. w Moskwie; zmarł w Warszawie 26 stycznia 1976 r. Rodzice: ojciec, Antoni Doroszewski (fizykochemik, dyrektor Centralnego Laboratorium Chemicznego Ministerstwa Skarbu Rosji; przewodniczący Koła Polskiego w Moskwie), matka – Maria Tynowska; żona – Janina z Rogowskich Doroszewska – profesor pedagogiki specjalnej UW, synowie: Jan – profesor biofizyki i informatyki medycznej w Centrum Medycznym Szkolenia Podyplomowego w Warszawie; Marek – profesor protozoologii w Instytucie Biologii Doświadczalnej PAN w Warszawie. Żołnierz wojny polsko-bolszewickiej 1920 r. i kampanii wrześniowej 1939 r., wykładowca Tajnego Uniwersytetu Warszawskiego (1940–1945), organizator życia naukowego w Polsce i uczony, żeglarz – był kapitanem jachtowym żeglugi morskiej i członkiem Yacht Clubu (od 1925 r.), miłośnik sportów motorowych.

Odznaczony Krzyżem Kawalerskim francuskiej Legii Honorowej (1939), Krzyżem Walecznych (1945), Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1954), Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1964), Orderem Sztandaru Pracy I klasy (1969).

W roku 1917 ukończył gimnazjum w Moskwie. Tu także w latach 1917–1918 odbywał studia językoznawcze u profesora Jana Wiktora Porzezińskiego (1870–1929). W 1918 roku podjął studia na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie studiował w latach 1918–1923 pod kierunkiem prof. prof. Jana Baudouina de Courtenay, Adama Antoniego Kryńskiego i Stanisława Szobera. Stopień doktora filozofii uzyskał w roku 1923. W latach 1927–1929 odbył studia uzupełniające w Ėcole Nationale des Langues Orientales Vivantes w Paryżu.

I. Działalność naukowa i organizacyjna

W 1924 r. Witold Doroszewski podjął pracę naukową i dydaktyczną w Katedrze Języka Polskiego Uniwersytetu Warszawskiego, zajmując kolejne szczeble w hierarchii akademickiej: 1924–1927 – starszy asystent, od 1930 r.– profesor nadzwyczajny, a od 1938 r. – profesor zwyczajny.

W latach 1927–1929 – podczas studiów uzupełniających w École Nationale des Langues Orientales Vivantes w Paryżu – dr Witold Doroszewski był lektorem języka polskiego.

W 1930 r. objął kierownictwo Katedry Języka Polskiego UW, którą kierował do 1968 r., kiedy został kierownikiem Zakładu Języka Polskiego i Pracowni Leksykologicznej Instytutu Filologii Polskiej UW; funkcję tę pełnił do 1969 r., kiedy przeszedł na emeryturę. W latach 1935–1939 był dyrektorem Instytutu Fonetycznego UW.

W latach 1954–1957 kierował Pracownią Dialektologiczną Polskiej Akademii Nauk, a od 1957 do 1969 r. – Zakładem Językoznawstwa oraz I Pracownią Dialektologiczną PAN w Warszawie.

Prof. dr Witold Doroszewski prowadził w latach 1928–1969 wykłady i seminaria na Uniwersytecie Warszawskim (w latach 1940–1944 na Tajnym Uniwersytecie Warszawskim) w zakresie językoznawstwa polonistycznego i ogólnego.

Ponadto wykładał na uniwersytetach zagranicznych: w Brukseli – z gramatyki porównawczej języków słowiańskich (1934); w Wisconsin w Madison (USA) – z języka polskiego i filologii słowiańskiej (1936–1937); w Bordeaux, Nancy, Collège de France w Paryżu (1939) oraz w Oxford, Cambridge, Leeds, Londynie (1958) – z językoznawstwa ogólnego.

Ponadto prof. Witold Doroszewski brał czynny udział w ważnych wydarzeniach i inicjatywach naukowych o wymiarze ogólnopolskim i międzynarodowym, a mianowicie: był sekretarzem generalnym Międzynarodowego Zjazdu Slawistów w Warszawie (1934); organizował Katedrę Języka Polskiego na Uniwersytecie Wisconsin w Madison (1937); zainicjował i zorganizował prace nad Słownikiem języka polskiego i kierował jego opracowaniem (1958–1969); brał czynny udział w pracach nad przygotowaniem Ogólnosłowiańskiego atlasu językowego; zorganizował zespół do badania gwar Mazowsza, Podlasia, Warmii i Mazur, kierował tym zespołem i sam aktywnie uczestniczył w jego pracach; zainicjował wydawanie Atlasu gwar mazowieckich.

Członek najważniejszych w Polsce towarzystw naukowych: członek korespondent Towarzystwa Naukowego Warszawskiego – od 1930 r., a następnie członek zwyczajny TNW – od 1936 r.; członek korespondent Polskiej Akademii Umiejętności – od 1947 r.; członek korespondent Polskiej Akademii Nauk – od 1952 r., członek zaś rzeczywisty PAN – od 1957 r. W latach 1954–1960, 1961–1966, 1969–1974 – zastępca przewodniczącego Komitetu Językoznawstwa PAN, w latach zaś 1960–1961 – zastępca przewodniczącego Komitetu Językoznawstwa i Słowianoznawstwa PAN; członek Polskiego Towarzystwa Językoznawczego (w latach 1931–1934 – sekretarz; w latach 1956–1958 oraz 1971–1974 – przewodniczący); współzałożyciel Towarzystwa Krzewienia Kultury Języka (po reaktywacji w 1966 r.: Towarzystwa Kultury Języka) i prezes w latach 1938–1939 oraz w latach 1966–1976.

Członek wielu międzynarodowych i zagranicznych towarzystw naukowych: Bułgarskiej Akademii Nauk (od 1963); Serbskiej Akademii Nauk (od 1972); członek korespondent Austriackiej Akademii Nauk (od 1974); przewodniczący Międzynarodowego Komitetu Slawistów (1968–1975); członek honorowy Międzynarodowego Komitetu Slawistów (1975); członek towarzystw: Société de Linguistique w Paryżu, Linguistic Society of America, Institut d’Etudes Slaves w Paryżu, Instytutu Słowiańskiego w Pradze, Comitée International Permanent de Linguistique.

Redaktor naczelny dwumiesięcznika, a następnie miesięcznika „Poradnik Językowy” (1932–1939; 1948–1976) oraz członek redakcji następujących czasopism: „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, „Journal de Psychologie Normale et Pathologique”, „Prace Filologiczne”, „Prace Językoznawcze”, „Studia Warmińsko-Mazurskie”.

Osiągnięcia naukowe:

opracował podstawowe metody badań historyczno-porównawczych w dialektologii oraz metodę analizy ilościowej, opartej na analizie głosek jako faktów społecznych (Kilka uwag o metodach badań gwaroznawczych, 1931);
wykazał ścisłą zależność teorii językowej F. de Saussure’a od socjologicznej i filozoficznej koncepcji E. Durkheima (Quelques remarques sur les rapports de la sociologie et de la linguistique: Durkheim et F. de Saussure, 1933);
określił mechanizm oddziaływania języka angielskiego na system języka emigrantów polskich (Język polski w Stanach Zjednoczonych A.P., 1938);
wyróżnił funkcję strukturalną formantów oraz funkcję realnoznaczeniową i ekspresywną w słowotwórstwie oraz wprowadził do słowotwórstwa badania nad procesami zmian w odczuwaniu morfologicznych elementów wyrazów (perintegracja) oraz nad procesami przekształcania wyrazów w jednolity znak językowy desygnatu (leksykalizacja) (Kategorie słowotwórcze, 1946);
przedstawił obraz polskiego języka literackiego XIX w. i sformułował ogólne prawa ewolucji języka: zasadę leksykalizacji i krystalizowania się dominanty (Język Tomasza Teodora Jeża. Studium z dziejów języka polskiego XIX wieku, 1949);
zainicjował badania nad neurofizjologicznymi podstawami rozwoju języka i błędów językowych oraz zanalizował przyczyny błędów wymowy i błędów w zakresie użycia form i znaczeń wyrazów (Fizjologiczny mechanizm błędów językowych, 1950);
przedstawił główne założenia teorii kultury języka: traktowanie języka jako formy działania człowieka, akcentowanie roli świadomości w rozwoju języka i dostrzeganie związków między językiem a kształtującym go społeczeństwem (Kryteria poprawności językowej, 1950);
wyjaśnił upodobnienie fonetyczne jako objaw działania prawa leksykalizacji i wprowadził zasadnicze elementy teorii budowy słowotwórczej rzeczownika (Podstawy gramatyki polskiej, 1952);
określił trzy podstawowe funkcje słowników językowych: informowanie o stanie współczesnego języka literackiego, przedstawianie historii wyrazów, normalizacja języka, oraz przedstawił historyczny przegląd słowników językowych od czasów najdawniejszych do współczesnych, a także sformułował zasady wydawania słowników (Z zagadnień leksykografii polskiej, 1954);
uprawiał semiotykę – uważał, że język odtwarza rzeczywistość (Elementy leksykologii i semiotyki, 1970);
dokonał krytyki na gruncie językoznawczym koncepcji relatywizmu językowego B.L.Whorfa i E. Sapira (Język, myślenie, działanie. Rozważania językoznawcy, 1982).

W badaniach naukowych cechował go pragmatyzm – skupiał uwagę na działaniu językowym i czynnościach porozumiewania się. Nawiązywał do teorii neurofizjologicznych – akceptował pawłowizm. Interesował się problematyką afazji oraz psychofizjologicznymi aspektami i determinantami mówienia – współpracował z Jerzym Konorskim; z jego inicjatywy zaczęły być prowadzone w Uniwersytecie Warszawskim badania nad zaburzeniami mowy. Badał mechanizmy zmian językowych i ewolucji języka pod wpływem czynników społecznych (prace dialektologiczne).

II. Uczniowie

Halina Auderska, Barbara Bartnicka, Jan Basara, Danuta Buttler, Jadwiga Chludzińska-Świątecka, Witold Cienkowski, Barbara Falińska, Henryk Friedrich, Renata Grzegorczykowa, Halina Horodyska, Michał Jaworski, Irmina Judycka, Halina Kurkowska, Zofia Kurzowa, Andrzej Maria Lewicki, Halina Mierzejewska, Ludmiła Morawska, Wanda Pomianowska, Jadwiga Puzynina, Halina Rybicka-Nowacka, Jadwiga Sambor, Alojza Halina Satkiewicz, Andrzej Sieczkowski, Stanisław Skorupka, Józef Tarnacki, Jan Tokarski, Bożena Wierzchowska, Andrzej Alojzy Zdaniukiewicz.

III. Witold Doroszewski jako redaktor „Poradnika Językowego”

Profesor Witold Doroszewski objął redakcję „Poradnika Językowego” w 1932 r. i kierował czasopismem do roku 1939, a następnie po zakończeniu działań wojennych – w latach 1948-1976. Wznowienie wydawania „Poradnika Językowego” w 1948 r. jest przede wszystkim jego zasługą. Jemu też należy przypisać ukształtowanie się struktury „Poradnika Językowego”: podział na działy (zasadniczo – mimo zmian – jest kontynuowany do dzisiaj); oraz charakteru pisma: realizacja misji określonej przez Romana Zawilińskiego – założyciela „Poradnika Językowego”. Celem „Poradnika” jest wyposażanie kolejnych pokoleń Polaków w wiedzę naukową o języku oraz objaśnianie wzorów zachowań językowych po to, iżby mogli działać językowo w sposób racjonalny, poprawny i estetyczny. Szczególną wartość w tym zakresie mają Objaśnienia wyrazów i zwrotów, publikowane przez Witolda Doroszewskiego na łamach „Poradnika Językowego” w latach 1935–1939 oraz 1948–1976.

IV. Publikacje Witolda Doroszewskiego (wybór – w porządku chronologicznym)

Monografie słowotwórcze. [1]. Formacje z podstawowem -k- w części sufiksalnej, „Prace Filologiczne” 13, 1928, s. 1-261.
Monografie słowotwórcze. 2. Formacje z podstawowem -l- w części sufiksalnej, „Prace Filologiczne” 14, 1929, s. 34-85.
Uwagi o metodach geografii lingwistycznej, „Prace Filologiczne” 14, 1929, s. 484-497.
Quelques remarques sur le changement de sens, „Prace Filologiczne” 14, 1929, s. 512-517 .
O definicję fonemu, „Prace Filologiczne” 15, cz. 1, 1930, s. 220-228.
Pisownia polska w ostatnich wydaniach: memoriał oprac. na zlecenie Wydziału 1-ego Językoznawstwa i Historii Literatury Tow. Nauk. Warszawskiego, Polskie Towarzystwo Wydawców Książek, Warszawa 1933.
Quelques remarques sur les rapports de la sociologie et de la linguistique: Durkheim et F. de Saussure, „Journal de Psychologie normale et pathologique”, 1933, A.30, nr 1-4, s. 82-91.
Mowa mieszkańców wsi Staroźreby: opis i tezy teoretyczne, „Prace Filologiczne” 16, 1934, s. 250-278.
Z zagadnień fonetyki ogólnej, „Sprawozdania z Posiedzeń Towarzystwa Naukowego Warszawskiego”, Wydział I, 27, Warszawa 1934, s. 37-70.
Łączne i rozdzielne pisanie wyrazów, „Sprawozdania z Posiedzeń Towarzystwa Naukowego Warszawskiego”, Wydział I, 28, Warszawa 1935, s. 33-67.
Myśli i uwagi o języku polskim: poprawność językowa i nauczanie języka: objaśnienia wyrazów i form: uwagi o pisowni, Wydawnictwo M. Arct, Warszawa 1937.
Język polski w Stanach Zjednoczonych A. P., Prace Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, Wydział I, Warszawa 1938.
Pokrewieństwo językowe w świetle faktów dialektycznych, „Sprawozdania z Posiedzeń Komisji Językowej Towarzystwa Naukowego Warszawskiego” 31, Warszawa 1939, s. 1-18.
Studium języka a studium literatury, „Prace Polonistyczne”1939, Seria 3, s. 7-18.
[wspólnie z B. Wieczorkiewiczem] Zasady poprawnej wymowy polskiej (ze słowniczkiem), Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1947.
Rozmowy o języku, Radiowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1948.
Język Teodora Tomasza Jeża (Zygmunta Miłkowskiego): studium z dziejów języka polskiego XIX wieku, Towarzystwo Naukowe Warszawskie, Warszawa 1949.
Kryteria poprawności językowej, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1950.
Rozmowy o języku. Seria 2, Polskie Radio. Biuro Wydawnicze, Warszawa 1951.
Podstawy gramatyki polskiej, cz. 1, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1952.
Rozmowy o języku. Seria 4, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1954.
Z zagadnień leksykografii polskiej, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1954.
Studia i szkice językoznawcze, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1962.
Wśród słów, wyrażeń i myśli: refleksje o języku polskim, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1966.
O kulturę słowa. Poradnik językowy, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, t. I, II, III, Warszawa 1962, 1968, 1979.
Elementy leksykologii i semiotyki, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1970.
Elements of lexicology and semiotics, przekł. na j. ang. I. Taylor, Mouton, The Haque 1973.
Elementy leksikologii i semiotyki, przekł. na j. ros. W.F. Konnowoj, Progress, Moskwa 1973.
O funkcji poznawczo-społecznej języka [wykłady w PAN 1969-1970], Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1973 (Z Prac Towarzystwa Kultury Języka).
Język, myślenie, działanie: rozważania językoznawcy, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1982.

Literatura przedmiotu

Doroszewski Witold Jan, [w:] A. Śródka, Uczeni polscy XIX-XX stulecia, Agencja Wydawnicza ARIES, Warszawa 1994, t. 1: A-G, s. 398-400.
B. Falińska (red.), Witold Doroszewski – mistrz i nauczyciel, Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów, Łomża 1997.
S. Skorupka, Profesor Witold Doroszewski jako badacz i kierownik naukowy, „Prace Filologiczne” 18, cz. 1, 1963, s. VII-XV.
J. Pelc, Wspomnienia pozgonne o Witoldzie Doroszewskim i Julianie Krzyżanowskim, „Studia Semiotyczne” 8, 1978, s. 5-10 [nadb.].