Roman Zawiliński urodził się 1 marca 1855 r. w Brzezinach w powiecie ropczyckim (ówczesna Galicja). Był synem organisty Maksymiliana i Anastazji z Szeligiewiczów. Chodził do gimnazjum w Tarnowie, w 1875 r. zdał maturę. Studiował filologię słowiańską na uniwersytecie w Wiedniu, gdzie uczęszczał na zajęcia Franza Miklosicha. W 1876 roku został studentem Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie profesorami byli Alfred Brandowski, Stanisław Tarnowski i Lucjan Malinowski, który objął katedrę języków słowiańskich w roku 1877. Jego kolegami byli m.in. Jan Hanusz, Szymon Matusiak i później Jan Bystroń. W latach 1898–1899 przebywał w Pradze, gdzie pod kierunkiem prof. Jana Gebauera pisał rozprawę doktorską na temat wpływów języka słowackiego na polskie gwary góralskie. Nie wiadomo, czy praca została napisana, doktoratu Zawiliński nie uzyskał*. Po ukończeniu studiów w 1878* lub 1879* roku rozpoczął pracę jako nauczyciel języków polskiego, łacińskiego, greckiego i niemieckiego w gimnazjach w Nowym Sączu i w Krakowie. Od września 1902 r. pracował jako dyrektor w gimnazjum w Tarnowie, działając równocześnie w organizacjach społeczno-oświatowych na terenie miasta. W roku 1908 przekazał zbiór blisko 700 woluminów własnych książek do nowo utworzonej przez Towarzystwo Szkoły Ludowej Biblioteki Miejskiej w Tarnowie. We wrześniu 1908 r. powrócił do Krakowa i objął stanowisko dyrektora w IV Gimnazjum im. H. Sienkiewicza, w którym pracował do emerytury w 1924 roku.

Ożenił się z Walerią z Warmskich, miał jedną córkę i dwóch wnuków. Jeden z nich – Wacław Fedorowicz – również ukończył slawistykę i został bohemistą. W swoich wspomnieniach tak przedstawia sylwetkę dziadka:

Pamiętam, że był dość wysokiego wzrostu, choć 77-letni chodził zawsze wyprostowany, miał bujne włosy i to wcale jeszcze nie całkiem siwe, i rudawe wąsy. Lubił się odżywiać – jak mawiał – po chłopsku: mleko, zwłaszcza kwaśne, chleb razowy, ser, miód – nie znosił jajecznicy na słoninie. Nie gardził winem i zawsze miał w piwnicy zapas bardzo dobrego, starego węgrzyna. – Swoimi wnukami – moim starszym bratem i mną – cieszył się bardzo.

Roman Zawiliński zmarł w Krakowie 21 października 1932 r., pochowany został na Cmentarzu Rakowickim.

Pseudonimy i kryptonimy, które stosował: R., Red., R.Z., RZ, Z., Z-I, Zaś Antoni.

I. Dialektolog i etnograf

Już jako młody nauczyciel Zawiliński wiele podróżował, m.in. po Beskidach, Żywiecczyźnie, Śląsku Cieszyńskim, Czechach i Słowacji. Sprawozdania z jego wypraw ukazywały się w czasopismach wydawanych nakładem Akademii Umiejętności: „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej” oraz w „Materiałach Antropologiczno-Archeologicznych i Etnograficznych”. Badania dialektologiczne Zawilińskiego zaowocowały artykułem Gwara brzezińska w starostwie ropczyckim wydrukowanym w „Rozprawach Wydziału Filologicznego AU”, który znali i doceniali ówcześni językoznawcy. Kazimierz Nitsch określa go jako „rzecz porządną i jako materiał do dziś wartościową”*.

Do najliczniejszych i najbardziej znanych publikacji należą jego prace o charakterze socjologiczno-etnograficznym, łączące różne dziedziny nauk humanistycznych. Najważniejsze z nich dotyczyły etnografii polskiej i słowiańskiej (w szczególności słowackiej *), np. książki Wskazówki do zbierania właściwości ludowych (1886) czy Z kresów polszczyzny. Wrażenia podróżnika (1912). W roku 1899 ukazała się monografia Słowacy: ich życie i literatura, pierwsze dzieło tego typu poświęcone innemu narodowi słowiańskiemu. Książka spotkała się z przychylnym przyjęciem zarówno w Polsce, jak i na Słowacji. W latach 1899–1902 Zawiliński publikował na łamach „Nowej Reformy” tzw. Listy słowiańskie, w których informował czytelników o sytuacji Słowian zamieszkujących Austro-Węgry, a po wojnie założył w Krakowie Towarzystwo Słowiańskie. Fascynacja słowiańszczyzną zaowocowała przyjaźniami z innymi slawistami i naukowcami europejskimi. Utrzymywał bliskie kontakty m.in. z Ksaverem Šandorem Djalskim, Vatroslavem Jagiciem, Františkiem Kvapilem, Stefanem Krcmerym, Ante Radiciem.

Warto zaznaczyć, że Roman Zawiliński pierwszy w historii polskiej etnografii wykorzystał fonograf do badań etnograficznych i językowych. W roku 1904 dokonał w Zakopanem nagrania dźwiękowego (na 2 wałkach Edisona) Oracji weselnej oraz śpiewki góralskiej O Janicku wykonanej przez Jana Sabałę syna. Zarejestrowany materiał zaprezentował na posiedzeniu Komisji, która jednak nie uznała fonografu za urządzenie pomocnicze do badań etnograficznych. Materiał Zawilińskiego znajduje się w Zbiorach Fonograficznych Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk i jest najstarszym przechowywanym w archiwum oryginalnym nagraniem.

II. Dydaktyk i pedagog

Roman Zawiliński – nauczyciel miał wybitny talent dydaktyczny. Wspomina go Mikołaj Rudnicki, który po raz pierwszy zetknął się z nim w gimnazjum w Krakowie, kiedy Zawiliński zastępował w jego klasie nauczyciela matematyki. Jak podaje późniejszy językoznawca:

Wszyscy chłopcy byli urzeczeni tą lekcją, pamiętam ją po dziś dzień wcale dokładnie – i to ogromne wrażenie, jakie ona na mnie wywarła.

Zawiliński napisał kilka podręczników do nauki języka polskiego dla szkół gimnazjalnych. Najważniejszym z nich była wydana w Krakowie w 1907 r. Gramatyka języka polskiego dla szkół powszechnych i średnich, której współautorem był Ignacy Stein. Niestety, pomimo pozytywnych opinii recenzentów (Z. Wojciechowskiego i K. Nitscha*) podręcznik nie zastąpił przestarzałej już gramatyki A. Małeckiego. Dopiero w roku 1920 książka Zawilińskiego weszła do szkół i wydawana była jeszcze czterokrotnie (w Warszawie), po raz ostatni w 1926 r. Do osiągnięć dydaktycznych Zawilińskiego zaliczyć należy wydania najstarszych dzieł literatury polskiej w Wyjątkach z pomników języka polskiego w. XIV–XVI (1892) oraz w opracowanych z Janem Czubkiem Wypisach dla klasy III i IV szkół gimnazjalnych i realnych (1893–1894).

Do ważnych tekstów o charakterze pedagogicznym należą książki Życie a szkoła (1917), Nasz język ojczysty w przeszłości i teraźniejszości * (1919), a także liczne broszury i artykuły o tematyce szkolnej, np. Ideały wychowawcze doby obecnej a szkoła średnia w przyszłości*, Nowa szkoła w nowej Polsce *.

III. Działalność naukowa

Do publikacji o charakterze popularnonaukowym zaliczyć można Dykcjonarz polski. Zbiór alfabetyczny zwrotów i wyrażeń niepewnych lub niejasnych (1922). Jest to podręczny słowniczek poprawnościowy, który wyjaśnia zawiłości języka polskiego i podaje formy właściwe. Autor często wskazuje na obce pochodzenie wyrazów, chcąc zachęcić Polaków do stosowania ich polskich odpowiedników.

Dziełem nowatorskim i bardzo wartościowym, chociaż niedocenionym, był natomiast Dobór wyrazów. Słownik wyrazów bliskoznacznych i jednoznacznych do praktycznego użytku (1926–1928). Był to pierwszy i przez długi czas jedyny słownik pojęciowy, jaki pojawił się w Polsce, wzorowany na dziele Thesaurus of English Words and Phrases Rogeta z roku 1912*. We wstępie do dzieła Zawiliński zaznacza, że układ i system słownika przejął z wzorców zachodnich, a słownictwo umieścił w 6 głównych tematach: 1. Pojęcia umysłowe, 2. Przestrzeń, 3. Materja, 4. Umysł, 5. Wola, 6. Uczucie. Jednak – jak podaje Nawoja Mikołajczak-Matyja – forma słownika pojęciowego nie przyjęła się na gruncie polskim, a brak kolejnych wydań można wyjaśniać „np. brakiem przygotowania polskich czytelników do odbioru takiego tekstu leksykograficznego”*. Nie bez znaczenia były zapewne krytyczne opinie na temat słownika w kręgach językoznawczych, w których określano go mianem „stylistycznego poradnika” wzorowanego na podobnych dziełach zachodnich, ale „dość dalekim od swych wzorów” *. Również w środowisku publicystów słownik nie cieszył się uznaniem, gdyż – jak twierdzi Jan Rzewnicki – Zawiliński „zapomniał atoli, że… dla Polski pisze. Czy można sobie wyobrazić polskiego reportera nad taką książką, skoro punktem honoru filarów tego samego pisma jest volapükowanie własnego języka”*.

IV. Działalność wydawnicza i redakcyjna

Do zasług Zawilińskiego należy zaliczyć również działalność wydawniczą i redakcyjną, które służyły upowszechnianiu literatury polskiej. Własnym nakładem wydał: dzieła Szymona Szymonowica (Castus Ioseph przekładania Stanisława Gosławskiego w 1889 r.), Mikołaja Reja (Żywot Józefa z pokolenia żydowskiego z 1545 w 1889 r. i Krótką rozprawę między trzema osobami, panem, wójtem a plebanem w 1892 r.) czy Wincentego Pola (Pieśń o ziemi naszej oraz liryki wybrane w 1920 r.). Warto zaznaczyć, że sam Kazimierz Nitsch docenił zasługi wydawnicze Zawilińskiego, określając go „niegorszym od innych wydawcą”*.

W latach 1903–1909 był współredaktorem publikacji Ubiory ludu polskiego, a w roku 1912 dzieła Ku czci Zygmunta Krasińskiego.

V. Działalność popularyzatorska

Pracy popularyzatorskiej Zawilińskiego przyświecała idea upowszechniania czystości i poprawności języka polskiego. Jego artykuły i porady ukazywały się nie tylko w „Poradniku Językowym”, ale również w czasopismach o charakterze popularnym, np. Ojciec i syn. Kartka z życia A. Asnyka („Nowa Reforma” 1922, nr 173 (3 VIII), s. 2-3), O przecinku „jako cząstce duszy pisarza” („Czas” 1922, nr 35 (12 II), s. 2-3), Kolberg a Chopin („Nowa Reforma” 1926, nr 272 (26 XI), s. 1, nr 273 (3 VIII), s. 1). Pisał zarówno do gazet i magazynów polskich, jak i zagranicznych*.

Zawiliński był członkiem kilkunastu organizacji i towarzystw naukowych, m.in. Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych, Towarzystwa Słowiańskiego (którego był założycielem i wieloletnim prezesem), Towarzystwa „Polska Sztuka Stosowana”, Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego, Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza oraz członkiem korespondentem Towarzystwa Ludoznawczego w Pradze. Najaktywniej uczestniczył w latach 1884–1901 w działalności Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności w Krakowie, gdzie przez dwie kadencje pełnił funkcję sekretarza działu etnograficznego.

VI. Założyciel, redaktor i wydawca „Poradnika Językowego”

Dla polonistów Roman Zawiliński pozostanie przede wszystkim twórcą i – przez pierwszych 30 lat – redaktorem „Poradnika Językowego”. Pierwszy numer pisma ukazał się w roku 1901 w Krakowie i jak sam redaktor zaznaczył, powstał, by „w jak najprzystępniejszy sposób objaśniał zjawiska językowe, przypominał zasady i prawa, usuwał wątpliwości i niepewności w poprawnem użyciu języka i tym sposobem prostował błędy” . Pismo utworzone przez Zawilińskiego spotkało się z życzliwym przyjęciem w społeczeństwie, wzbudziło również zainteresowanie badaczy języka. Od pierwszych lat do „Poradnika” pisali Kazimierz Nitsch, Aleksander Brückner, Jan Czubek, Ignacy Stein, Jan Rozwadowski, Adam Antoni Kryński, Henryk Ułaszyn, później również Tytus Benni, Jan Łoś i Mikołaj Rudnicki. Jak wynika z relacji ówczesnych i potomnych, pismo spełniało wówczas bardzo ważne zadanie, było ostoją i symbolem jedności języka Polaków zamieszkujących ziemie pod różnymi zaborami:

Mimo wszystkich wad pismo służyło dobrej sprawie […]. A że mimo niewątpliwych trudności nie upadło, to tylko dzięki wytrwałości i wielkiemu zamiłowaniu do tego przedmiotu Romana Zawilińskiego. Pomijając różne założenia i tendencje pisma, w zależności od czasu i okoliczności, czynnikiem spajającym wszystkie lata było założenie to samo: służba narodowi i troska o czystość i rozwój języka. „Poradnik” R. Zawilińskiego spełniał ważne zadanie. Ówczesna bowiem południowa Małopolska, zwana Galicją Zachodnią, zalewana była wpływami niemieckiego Wiednia i jego prasą. Roman Zawiliński był nieugiętym stróżem poprawności mowy, tak, jak sam ją rozumiał, był niezmordowanym, nieprzesadnym nawet, krzewicielem czystości języka, był budzicielem zamiłowań językowych w szerokich kołach rodaków.

Pozytywna reakcja społeczeństwa na „Poradnik” i rosnące zainteresowanie kwestiami dotyczącymi języka sprawiły, że językoznawcy związani z uniwersytetem i Akademią Umiejętności dostrzegli w nim szansę na rozpowszechnianie wiedzy o języku. Po raz kolejny wiedza i doświadczenie edytorskie oraz poczucie misji Romana Zawilińskiego pomogły w osiągnięciu nowych celów. W 1913 r. zaprosił do zespołu redakcyjnego K. Nitscha, J. Łosia, J. Rozwadowskiego oraz M. Rudnickiego i wspólnie powołali „Język Polski” – nowe czasopismo o charakterze teoretyczno-naukowym. „Poradnik” – jako odrębny dział – wszedł w obręb nowego pisma. W roku 1919 doszło do rozdzielenia pism, „Język Polski” przeszedł pod opiekę Komisji Języka Polskiego Akademii Umiejętności*, Zawiliński natomiast pozostał redaktorem i wydawcą swojego „Poradnika Językowego”.

Wojna i trudności wydawnicze doprowadziły do zawieszeń edycji czasopisma w latach 1915, 1917–1918. Po wznowieniu pisma w 1919 r. Zawiliński zaznaczył, że popularny charakter pisma i żywa wymiana zdań z czytelnikami to „najcenniejszy objaw mogący więcej wydać dobrego niż długie rozprawy i dyskusje"*. Kłopoty finansowe i pogarszający się stan zdrowia zadecydowały, że czasopismo nie ukazywało się od połowy 1923 do 1924 i w 1928 r.

W 1931 r. Zawiliński postanowił przekazać wydawnictwo nowo powstałemu warszawskiemu Towarzystwu Poprawności Języka Polskiego (od 1934 r. Towarzystwo Krzewienia Poprawności i Kultury Języka, dzisiejsze Towarzystwo Kultury Języka), którego ówczesnym prezesem był Adam Antoni Kryński. Pierwszy warszawski numer „Poradnika Językowego” wyszedł w styczniu 1932 r. pod redakcją Kazimierza Króla *. W pierwszych słowach nowych wydawców czasopisma czytamy:

Z odezwy do Redakcji w ostatnim (9-10) zeszycie „Poradnika Językowego” dowiedzieli się Czytelnicy, że jego Założyciel i Redaktor, Dyrektor Roman Zawiliński, przekazał go naszemu Towarzystwu. Uważamy za miły obowiązek złożyć Mu tutaj na wstępie w imieniu miłośników mowy ojczystej najgorętsze podziękowanie za Jego pożyteczną dla ogółu inicjatywę i długoletnią wytrwałą a prawdziwie ofiarną pracę. „Poradnik” nadal stać będzie na straży czystości i poprawności języka.

Roman Zawiliński zmarł w październiku 1932 r., kilka miesięcy po przekazaniu miesięcznika Towarzystwu Poprawności Języka Polskiego. Należał do ludzi niezwykle pracowitych, całkowicie oddanych krzewieniu wiedzy o języku polskim, który „pozostanie w pamięci jako jeden z głównych i najwpływowszych polskich purystów”*. Dzięki jego pasji i niestrudzonym wysiłkom powstały i przetrwały dwa pisma, które do dzisiaj są jednymi z najważniejszych periodyków poświęconych językowi polskiemu.

VII. Publikacje Romana Zawilińskiego (w porządku chronologicznym)

Książki

• Wskazówki do zbierania właściwości ludowych, Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1886.
• Słowacy: ich życie i literatura (z ilustracjami), z przedmową J. A. Święcickiego, Biblioteka Dzieł Wyborowych, Warszawa 1899.
• [wspólnie z I. Steinem] Gramatyka języka polskiego dla szkół średnich, G. Gebethner i Sp. – M. Arct, Kraków-Warszawa 1907, wyd. II pt. Gramatyka języka polskiego dla szkół powszechnych i średnich (zmienione i zastosowane do nowych planów i nowej pisowni) 1920, wyd. III 1922, wyd. IV 1923, wyd. V 1926.
• Z kresów polszczyzny. Wrażenia podróżnika, wyd. S. A. Krzyżanowski, Kraków 1912.
• Nowe prądy w szkole średniej, Drukarnia "Czasu", Kraków 1913.
• Życie a szkoła, G. Gebethner i Spółka, Kraków 1917, wyd. 2. poprawione i powiększone, Kraków 1919.
• Nasz język ojczysty w przeszłości i teraźniejszości, nakł. „Poradnika Językowego", G. Gebethner i Spółka, Kraków 1919.
• Nowa pieśń o ziemi naszej [Poemat], G. Gebethner i Spółka, Kraków 1920.
• Dykcjonarz polski. Zbiór alfabetyczny zwrotów i wyrażeń niepewnych lub niejasnych, Księgarnia S. A. Krzyżanowskiego, Kraków 1922.
• Dobór wyrazów. Słownik wyrazów bliskoznacznych i jednoznacznych do praktycznego użytku, z. 1–4, nakł. „Poradnika Językowego”: Księgarnia Gebethnera i Wolffa, Kraków 1926–1928.

Przekłady

• M. Kukuczyn [M. Bencúr], Obrazki i nowele, z przedmową W. Szrobara, A. T. Jezierski, Warszawa 1900.

Prace edytorskie

• Z powieści i pieśni górali beskidowych, Księgarnia M. Arcta, Warszawa 1889.
• Szymona Szymonowicza Castus Ioseph przekładania Stanisława Gosławskiego 1597, Wydawnictwa Akademii Umiejętności, Kraków 1889.
• Mikołaja Reja z Nagłowic Żywot Józefa z pokolenia żydowskiego 1545, Wydawnictwa Akademii Umiejętności, Kraków 1889.
• Mikołaja Reja z Nagłowic Krótka rozprawa między trzema osobami, panem, wójtem a plebanem 1543, Wydawnictwa Akademii Umiejętności, Kraków 1892.
• Wyjątki z pomników języka polskiego wieku XIV-XVI do użytku w klasie V szkół średnich ułożył i objaśnił Roman Zawiliński, Skład Główny w Księgarni Spółki Wydawniczej Polskiej: nakł. autora, Kraków 1892.
• [wspólnie z J. Czubkiem] Wypisy polskie dla klasy III szkół gimnazjalnych i realnych, z. 1–2, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Lwów 1893.
• [wspólnie z J. Czubkiem] Wypisy polskie dla klasy IV szkół gimnazjalnych i realnych, z. 1–2, , Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Lwów 1894.
• Wincentego Pola Pieśń o ziemi naszej oraz liryki wybrane, Krakowska Spółka Wydawnicza, Kraków 1920.

Prace redakcyjne

• [wspólnie z W. Tetmajerem, S. Udzielą] Ubiory ludu polskiego, nakł. Akademii Umiejętności, Kraków 1903–1909.
• [wspólnie z A.E. Balickim] Ku czci Zygmunta Krasińskiego, Komitet Krakowski ku Uczczeniu Setnej Rocznicy Urodzin Z. Krasińskiego, Kraków-Lwów 1912.

Wybrane artykuły i sprawozdania

• Gwara brzezińska w starostwie ropczyckim, „Rozprawy Wydziału Filologicznego AU”, 1880, t. VIII, s. 180-234.
• O polskich przekładach tragedii Sofoklesowych, „Biblioteka Warszawska” 1881, t. 3, s. 365-381, t. 4, s. 94-106.
• Kilka słów o roku urodzenia i o psałterzu Mikołaja Reja z Nagłowic, „Biblioteka Warszawska” 1884, t. 3, s. 35-39.
• Chata nad rzeką. Sielanka, „Biblioteka Warszawska” 1887, t. 2, s. 80-90.
• O sposobie gromadzenia materiałów etnograficznych, „Wisła” 1887, t. 1, z. 1, s. 3-8.
• O najnowszych polskich przekładach „Iliady”, „Biblioteka Warszawska” 1888, t. 4, s. 22-41, 399-405; 1889, t. 1, s. 69-89.
• Ostatnie wyniki sporu o autentyczność staroczeskich rękopisów królodworskiego i zielonogórskiego, „Biblioteka Warszawska” 1888, t. 1, s. 73-328.
• Przesądy i zabobony z ust ludu w różnych okolicach zebrane, „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej” 1892, t. 16, s. 252-267.
• Notatka do biografii Jana Andrzeja Morsztyna, „Biblioteka Warszawska” 1893, t. 1, s. 132-140.
• Słowacy: ich życie i literatura, z przedmową J. A. Święcickiego, „Biblioteka Warszawska” 1899, t. 1, s. 312-328, 542-566; t. 2, s. 111-134.
• Krasiński w literaturze czeskiej, „Czas” 1900, nr 178 (16 VII), s. 2.
• Ideały wychowawcze doby obecnej a szkoła średnia w przyszłości, „Muzeum” 1912, t. 1, z. 2, s. 89-106.
• Sprawozdanie XIII. Dyrekcyi Gimnazyum Realnego (IV.) w Krakowie za rok szkolny 1913/1914, Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1914.
• O przecinku „jako cząstce duszy pisarza”, „Czas” 1922, nr 35 (12 II), s. 2-3.
• Asnyk a Czesi, „Nowa Reforma” 1922, nr 173 (3 VIII), s. 1.
• Ojciec i syn. Kartka z życia A. Asnyka, „Nowa Reforma” 1922, nr 173 (3 VIII), s. 2-3.
• Andrzej Zajdler i początki poezji łużyckiej, „Wiadomości Krakowskie” 1922, nr 59 (24 XII), s. 12.
• Kolberg a Chopin, „Nowa Reforma” 1926, nr 272 (26 XI), s. 1, nr 273 (27 XI), s. 1.
• Nowa szkoła w nowej Polsce, „Przegląd Powszechny” 1929, t. 182, z. 544, s. 21-44.

Literatura przedmiotu

• H. Barycz, Nowe szczegóły do dziejów inwentaryzacji Archiwum Miasta Nowego Sącza w drugiej połowie XIX wieku, „Rocznik Sądecki” 1969–1970, s. 428.
• J. Baudouin de Courtenay, Listy z lat 1870–1927, oprac. E. Stachurski, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2002.
• K. Brzeziński, Pamiętnik piętnastoletniej działalności Akademii Umiejętności w Krakowie 1873-1888, Kraków 1889, t. 1, s. 28, 30, t. 2. s. 50, 54, 104, 105.
• P. Dahlig, Najstarsze źródło fonograficzne folkloru polskiego (1904), „Twórczość Ludowa” 1994, nr 3/4, s. 11-13.
• L. Dąbrowska, Roman Zawiliński – twórca „Poradnika Językowego”, „Poradnik Językowy” 1971, z. 5, s. 327-329.
• W. Decyk-Zięba, J. Porayski-Pomsta (red.), 100 lat „Poradnika Językowego”. Zawartość czasopisma w latach 1971–2000, oprac. J. Latusek, H. Prejs, Dom Wydawniczy „Elipsa”, Warszawa 2001.
• W. Decyk-Zięba, J. Porayski-Pomsta (red.), Słowo – myśl – działanie. Towarzystwo Kultury Języka i jego prezesi, Dom Wydawniczy „Elipsa”, Warszawa 2004.
• W. Fedorowicz, Roman Zawiliński – przyjaciel Słowaków, „Poradnik Językowy” 1971, z. 5, s. 332-337.
• W. Gruszczyński (red.), Język narzędziem myślenia i działania. Materiały z konferencji zorganizowanej z okazji 100-lecia „Poradnika Językowego” (Warszawa, 10–11 maja 2001 r.), Dom Wydawniczy „Elipsa”, Warszawa 2002.
• B. Jaśkiewicz, Z dziejów Miejskiej Biblioteki Publicznej im. J. Słowackiego w Tarnowie 1908-1968, Miejska Biblioteka Publiczna im. J. Słowackiego, Tarnów 1970, s. 123-124.
• B. Jaśkiewicz, Zawiliński Roman, [w:] Słownik pracowników książki polskiej, red. I. Treichel, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1972, s. 1016.
• H. Kapełuś, J. Krzyżanowski, Dzieje folklorystyki polskiej 1864-1918, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1982, s. 162, 210-214.
• E. Kołodziejczyk, Bibliografia słowianoznawstwa polskiego, Akademia Umiejętności, Kraków 1911, s. 5, 25, 74.
• A. A. Kryński, Cz. Rokicki, Powstanie i pierwsze lata działalności Towarzystwa Poprawności Języka Polskiego, „Poradnik Językowy” 1932, z. 1, s. 22-24.
• M. Kurzeja-Świątek, Zawiliński Roman (1855-1932), „Małopolska” XIV, 2012, s. 308-311.
• J. Łoś ( rec.), Zawiliński Roman, Nasz język ojczysty w przeszłości i teraźniejszości, „Język Polski” 4, 1919, z. 5, s. 155-159.
• N. Mikołajczak-Matyja, Hierarchiczne uporządkowanie słownictwa a tradycyjna leksykografia, „Investigationes Linguisticae” XII, 2005, s. 17-32.
• K. Nitsch, Z czego się uczyć gramatyki polskiej?, „Język Polski” 5, 1920, z. 1, s. 9-15.
• K. Nitsch (K.N.), Roman Zawiliński 1855-1932, „Język Polski” 17, 1932, z. 5, s. 143-145.
• W. Pisarek, „Poradnik Językowy” w „Języku Polskim” (1913–1939), [w:] W. Gruszczyński (red.), Język narzędziem myślenia i działania. Materiały z konferencji zorganizowanej z okazji 100-lecia „Poradnika Językowego” (Warszawa, 10–11 maja 2001 r.), Dom Wydawniczy „Elipsa”, Warszawa 2002, s. 24-35.
• A. Polakowska, Zawiliński Roman, [w:] Dawni pisarze polscy od początków piśmiennictwa do Młodej Polski. Przewodnik biograficzny i bibliograficzny, t. 5, red. R. Loth, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2004, s. 180-181.
• „Poradnik Językowy” 1901-1971.
• E. Rogozińska-Bień (red.), Miejska Biblioteka Publiczna im. Juliusza Słowackiego w Tarnowie 1908-2008, Miejska Biblioteka Publiczna im. Juliusza Słowackiego, Tarnów 2008, s. 3.
• M. Rudnicki, Wspomnienie o Romanie Zawilińskim, „Poradnik Językowy” 1971, z. 5, s. 330-332.
• J. Rzewnicki, Roman Zawiliński, „Poradnik Językowy” 1932, z. 9/10, s. 152-154.
• H. Satkiewicz, Rola „Poradnika Językowego” w polskim życiu naukowym, [w:] W. Gruszczyński (red.), Język narzędziem myślenia i działania. Materiały z konferencji zorganizowanej z okazji 100-lecia „Poradnika Językowego” (Warszawa, 10–11 maja 2001 r.), Dom Wydawniczy „Elipsa”, Warszawa 2002, s. 17-23.
• Sprawozdanie dyrekcji Muzeum Narodowego w Krakowie za czas od 1 czerwca 1901 do 31 grudnia 1902, Kraków 1903, s. 29.
• J. Treder, 70 lat „Poradnika Językowego". Zawartość pisma w latach 1901–1970, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1972.
• S. Urbańczyk, Powstanie i dalsze losy „Języka Polskiego”, „Język Polski” 75, 1995, z. 4, s. 161-168.
• Z żałobnej karty. Roman Zawiliński, „Przegląd Pedagogiczny” 1933, z. 7, s. 91.
• R. Zawiliński, Ideały wychowawcze doby obecnej a szkoła średnia w przyszłości, „Muzeum” 1912, t. 1, z. 2, s. 89-106.
• R. Zawiliński, Nowa szkoła w nowej Polsce, „Przegląd Powszechny” 1929, t. 182, z. 544, s. 21-44.
• P. Żmigrodzki, Wprowadzenie do leksykografii polskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2009.

Strony internetowe

• http://mbc.cyfrowemazowsze.pl/dlibra/plain-content?id=3484
• http://rcin.org.pl/dlibra/doccontent?id=36954
• http://www.biblioteka.tarnow.pl/kalendarium
• http://www.gadki.lublin.pl/gadki/artykul.php?nr_art=1478.
• http://www.wbc.poznan.pl/Content/164465/index.djvu

Autor: Izabela Stąpor