„Poradnik Językowy” jest wyjątkowym czasopismem naukowym w Polsce, należy bowiem do tej grupy periodyków, które powstały na przełomie XIX i XX w. jako przejaw rozwoju naukowego i potrzeby realizacji pozytywistycznego programu pracy u podstaw. „Poradnik Językowy” zaczął się ukazywać w 1901 r. z inicjatywy i za prywatne pieniądze krakowskiego nauczyciela i miłośnika polszczyzny, językoznawcy i etnografa Romana Zawilińskiego.

Od roku 1932 – z przerwą w latach 1940–1948 spowodowaną wojną, okupacją i trudnymi latami tuż po zakończeniu działań wojennych – jest wydawany w Warszawie.

Rok 1948, kiedy z inicjatywy profesora Witolda Doroszewskiego „Poradnik Językowy” otwiera na nowo swoje łamy, to rok, w którym istnieje jeszcze – przynajmniej deklaratywnie – Rzeczpospolita Polska z jej demokratycznymi instytucjami odziedziczonymi z okresu międzywojnia. Jednocześnie coraz bardziej widoczne są zmiany w funkcjonowaniu tych instytucji spowodowane zmianami ustrojowymi, przejmowaniem władzy w Polsce przez Polską Partię Robotniczą i ograniczaniem w coraz większym stopniu swobód demokratycznych. Czasy są niespokojne. Trwa wojna domowa, nasila się indoktrynacja komunistyczna, ale jednocześnie odradzają się uniwersytety, podjęta zostaje walka z analfabetyzmem, zaczyna się odbudowa i elektryfikacja kraju, powoli następują zmiany w systemie gospodarczym Polski.

Pierwszy zeszyt „Poradnika Językowego” jest datowany na listopad-grudzień 1948 r. W artykule wstępnym, w którym zostaje określona misja pisma, o czym jeszcze poniżej, sytuacja, która bardzo ogólnie została wyżej zarysowana, znajduje swoje odbicie dość oszczędne. W pierwszym akapicie tego tekstu czytamy mianowicie, że pismo wznawia swoją działalność po przerwie spowodowanej wojną i trudnościami z organizowaniem życia na gruzach Warszawy, by osiągać cele określone przed wojną, cele te bowiem nie tylko nie straciły nic ze swej aktualności, ale nawet „[…] są one jeszcze bardziej aktualne i w sposób jeszcze bardziej oczywisty godne wysiłku i pracy”*.

Od roku 1948 „Poradnik” wychodzi nieprzerwanie, uczestnicząc w przełomowych wydarzeniach historii Polski po II wojnie światowej. Stało się tak zapewne dlatego, że kolejni redaktorzy, mając na uwadze główne cele: krzewienie kultury języka polskiego poprzez dostarczanie naukowej wiedzy o języku i kształtowanie wśród użytkowników polszczyzny racjonalnej postawy wobec języka, starali się zachować neutralność światopoglądową i polityczną. Nie oznacza to jednak, że nie musieli płacić swoistego trybutu państwu, które decydowało o możliwości ukazywania się pisma, zapewniając mu ciągłość. Ten swoisty trybut znajduje swój wyraz w niektórych publikacjach zwłaszcza okresu stalinowskiego. Szczęśliwie są one nieliczne i nie mają charakteru prymitywnej propagandy.

1. Misja czasopisma

Misja „Poradnika Językowego” została sformułowana przez jego założyciela Romana Zawilińskiego. Jerzy Treder – autor wydanej w 1972 r. przez Państwowe Wydawnictwo Naukowe bibliografii pt. 70 lat „Poradnika Językowego”. Zawartość pisma w latach 1901–1970*, który zajmował się też jego historią – zwracał uwagę, że misja ta jest sygnalizowana przez sam tytuł pisma:

Miało ono z jednej strony śpieszyć z radą w zakresie codziennego posługiwania się językiem, gromadząc przy tej sposobności materiał dla historyka języka i każdego językoznawcy, co uznano za cel drugi. Widać więc wyraźnie, że w tytule pisma akcentowano słowo poradnik i to wyłącznie w zakresie języka polskiego, o czym informował z kolei podtytuł [miesięcznik poświęcony poprawności języka polskiego – uzupeł. – JPP].

Redakcja pisma, które wznowiło swoją działalność w 1948 r., w artykule wstępnym Od redakcji, podkreślając kontynuację wyżej sformułowanej misji, pisze:

Celem naszym nie jest sama popularyzacja językoznawstwa – dlatego po pierwsze, że chyba nie istnieją nauki bezwarunkowe życiowo: zawsze, choćby nawet w sposób nie zamierzony, wywierają one wpływ na życie, a po drugie dlatego, że od przekładania na język potoczny wyników prac specjalnych ważniejsze wydaje się nam poszukiwanie społecznego sensu nauki o języku w jej całokształcie i praca nad językiem, jako narzędziem służącym kształtowaniu myśli i stanowiącym jeden z ważniejszych czynników rozwoju i postępu kulturalnego narodu. […] społeczny sens nauki o języku wydaje nam się jednym z najważniejszych składników treści – nawet teoretycznej treści – tej nauki.

„Praca nad językiem jako narzędziem służącym kształtowaniu myśli” była głównym i najważniejszym przesłaniem w postawie badawczej Witolda Doroszewskiego, którego wpływ na kształt pisma nie tylko w latach, kiedy kierował zespołem redakcyjnym i był najważniejszym autorem tekstów publikowanych w „Poradniku Językowym”, nie ulega najmniejszej wątpliwości. Można powiedzieć, że tak określona misja przyświeca pismu do dzisiaj. W każdym razie tak można by sądzić na podstawie tego, że następcy profesora Doroszewskiego nie formułują na nowo misji pisma, choć różnice w realizacji misji są widoczne w samym sposobie redagowania „Poradnika Językowego”. Widać to na przykład choćby w tym, że Witold Doroszewski bardzo dbał o to, by systematycznie ukazywała się rubryka Objaśnienia wyrazów i zwrotów, sam ją redagując. Kontynuował tę zasadę Mieczysław Szymczak. Jednak już ani Danuta Buttler, ani zwłaszcza Halina Satkiewicz, które przejęły kolejno po Mieczysławie Szymczaku redakcję „Poradnika”, nie przykładały, jak się wydaje, takiej wagi do tej rubryki. Próbuje ją jeszcze redagować samodzielnie prof. Danuta Buttler. Robi to jednak niesystematycznie. Pod koniec zaś kierowania pismem, ciężko chora, prawie zaprzestaje jej opracowywania. Podobnie postępuje Halina Satkiewicz – rubryka ukazuje się niesystematycznie i jest opracowywana przez różnych autorów spoza redakcji; przez pewien czas wypełniają ją komunikaty Rady Języka Polskiego. Ożywa dopiero za redakcji Stanisława Dubisza, który jednak sam rzadko jest jej autorem; tworzy nową rubrykę Słowa i słówka, którą wzorem swoich wielkich poprzedników redaguje samodzielnie i systematycznie, Objaśnienia wyrazów i zwrotów są opracowywane na ogół przez autorów zewnętrznych.

Historia rubryki Objaśnienia wyrazów i zwrotów po śmierci prof. Witolda Doroszewskiego to tylko jeden z przykładów zmian w redagowaniu pisma. Niezależnie od deklaracji „Poradnik Językowy” w okresie powojennym coraz bardziej zmienia swój profil z popularnonaukowego na naukowy, co wyraźnie jest zauważalne zwłaszcza od roku 2008.

2. Redaktorzy, kolegia redakcyjne, rady redakcyjne, wydawcy „Poradnika Językowego”. Zawartość treściowa czasopisma

Profil każdego pisma, jego charakter zależą – co oczywiste – od zespołu, który je redaguje. W wypadku „Poradnika Językowego” trzeba jednak powiedzieć, że o jego profilu zadecydowała ustalona tradycja i chęć bycia wiernym zamiarom założyciela, zaś o jego charakterze decydowały zawsze osobowość i autorytet naukowy redaktora naczelnego oraz umiejętność współpracy z zespołem redakcyjnym.

Prześledźmy historię „Poradnika Językowego” w okresach, w których funkcję redaktora naczelnego pełnili kolejno: prof. dr Witold Doroszewski (1948–1976), prof. dr Mieczysław Szymczak (1976–1985), prof. dr hab. Danuta Buttler (1986–1991), prof. dr hab. Halina Satkiewicz (1991–2008), prof. dr hab. Stanisław Dubisz (od 2008).