Profesor Danuta Antonina Buttler urodziła się w Radomiu 18 września 1930 r., w  rodzinie Kazimierza i Anieli z Fochtów, zmarła w Warszawie 2 marca 1991 r.

W Radomiu ukończyła szkołę średnią, III Państwowe Liceum, w którym uczyła utalentowana polonistka, profesor Halina Petersowa. Wpływ nauczycielki, a także tradycja rodzinna legły u podstaw zainteresowań lingwistycznych przyszłej badaczki. Studia polonistyczne rozpoczęła na Uniwersytecie Łódzkim, gdzie zetknęła się z indywidualnościami językoznawstwa, prof. prof. Zdzisławem Stieberem i Henrykiem Ułaszynem. Polonistykę ukończyła już w Warszawie, gdzie przeniosła się po zamążpójściu, w roku 1954. Stopień magisterski uzyskała na podstawie pracy o języku II połowy XVIII w. napisanej pod kierunkiem prof. Witolda Doroszewskiego.

Od roku 1953 pracowała jako asystentka w Zakładzie Stylistyki i Kultury Języka na Wydziale Dziennikarstwa UW (zakład był kierowany w tym czasie przez doc. Halinę Kurkowską). Na warszawskiej polonistyce, wówczas w obrębie Wydziału Filologicznego, rozpoczęła pracę w 1958 roku i odtąd jej życie naukowe i dydaktyka były związane z tym środowiskiem.

Stopień doktora uzyskała w 1964 roku na podstawie rozprawy napisanej pod kierunkiem prof. W. Doroszewskiego (książka Polski dowcip językowy została wydana przez Państwowe Wydawnictwo Naukowe w 1968 r.); w 1969 roku uzyskała stopień doktora habilitowanego (na podstawie pracy Łączliwość składniowa współczesnej polszczyzny, wydanej później pt. Innowacje składniowe współczesnej polszczyzny, Warszawa 1976). W 1979 r. została mianowana profesorem nadzwyczajnym, a w roku 1986 – profesorem zwyczajnym.

Za działalność naukową i dydaktyczną została wyróżniona wieloma nagrodami Rektora UW, trzykrotnie resortową nagrodą ministra oraz Nagrodą im. Witolda Doroszewskiego (1987). Była odznaczona Medalem Komisji Edukacji Narodowej (1978) oraz Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1980).

I. Osiągnięcia naukowe

Dorobek naukowy Danuty Buttler w zakresie różnych działów językoznawstwa obejmuje kilkanaście książek i niemal 230 artykułów opublikowanych w czasopismach profesjonalnych polskich i zagranicznych oraz tomach pokonferencyjnych. Jej artykuły zamieszczały periodyki amerykańskie, czeskie, łużyckie, niemieckie, rosyjskie, słowackie, słoweńskie i węgierskie. Studia konfrontatywne pozwalają ją uważać nie tylko za wybitnego językoznawcę – polonistę, ale i za slawistę.

Najwięcej prac poświęciła leksykologii zarówno współczesnej, jak i historycznej. Do leksykologii współczesnej należą serie prac dotyczące polskiej homonimii (Mały słownik homonimów polskich dla cudzoziemców, 1986; Słownik polskich homonimów całkowitych, 1988), słownictwa potocznego (Kategorie semantyczne leksyki potocznej, 1978; Miejsce języka potocznego wśród odmian współczesnej polszczyzny, 1982) i pola znaczeniowego. Mówiąc o badaniach semantyczno-leksykalnych, nie sposób pominąć faktu, że Danuta Buttler jest autorką pionierskiego artykułu Koncepcje pola znaczeniowego, opublikowanego w 1967 r. w „Przeglądzie Humanistycznym”, oraz tekstów analitycznych, dających przykład praktycznego zastosowania teorii pól w analizie materiału polskiego (przymiotniki o znaczeniu ‘pozostający w związku z radością’: „Prace Filologiczne”, t. 27 i 28). Badania udowodniły istnienie powiązań systemowych w określonym polu wyrazowym. Można uznać, że zwieńczeniem tych prac jest autorstwo normatywnego opracowania zagadnień leksykologii w II tomie Kultury języka polskiego (1982) pt. Zagadnienia poprawności leksykalno-semantycznej (s. 44-228).

Z leksykalno-semantycznymi zainteresowaniami badaczki wiążą się cykle artykułów poświęconych zapożyczeniom niemieckim i rosyjskim w języku polskim (Nowsze zapożyczenia rosyjskie w języku polskim, 1973; Dwudziestowieczna warstwa zapożyczeń niemieckich w polszczyźnie, 1987; Zapożyczenia niemieckie jako problem normatywny; germanizmy słownikowe, germanizmy składniowe, 1987).

D. Buttler była znawczynią polszczyzny XIX-wiecznej w zakresie frazeologii i słownictwa. Podkreślała dynamizm oraz funkcjonalność zmian leksykalno-semantycznych, wariantywność i synonimię frazeologiczną (Rozwój słownictwa polskiego w II połowie XIX wieku, 1974; Zmienność znaczeń wyrazów w polszczyźnie przełomu XIX i XX wieku, 1984; Podłoże zaniku niektórych wyrazów rodzimych w polszczyźnie przełomu XIX i XX wieku, 1989; Zapomniane frazeologizmy polskie XIX wieku, 1989).

Zawsze patrzyła na zmiany językowe nie tylko od strony czynników zewnętrznych, ale też od strony mechanizmów rozwoju semantycznego i składniowego, co ukazywała na bogatym materiale języka polskiego. Klasycznym przykładem zastosowania tej metodologii w całej pełni jest książka Rozwój semantyczny wyrazów polskich (1978); do dzisiaj praca jest ważna w zakresie semantyki historycznej:

Dała w niej nie tylko typologię zmian semantycznych, lecz także analizę kilku tysięcy wyrazów w ich rozwoju historycznym.

Badaczka zawsze dążyła do precyzji i systematyzacji, czemu dała wyraz w serii artykułów o terminologii językoznawczej: leksykologicznej, semantycznej, socjolingwistycznej.

Ważne miejsce w dorobku uczonej zajmuje składnia. Jako pierwsza w Polsce upowszechniła teorię walencji:

Była przekonana, że ten sposób potraktowania materiału pozwoli na pełniejszy opis syntaktyczny polszczyzny, na powiązanie zagadnień składni strukturalnej z semantyką.

Opis konotacyjno-walencyjny został przyjęty w pracy Innowacje składniowe współczesnej polszczyzny (1976). Normatywne ujęcie zagadnień składniowych jest zaprezentowane w I tomie Kultury języka polskiego pt. Składnia (s. 301-448) (1971). Początek prac normatywnych ma swe źródło w pierwszych publikacjach z czasów pracy na Wydziale Dziennikarstwa (por. np.: Uwagi o frazeologii prasowej, 1957 – artykuł napisany wspólnie z Haliną Satkiewicz; O typach błędów frazeologicznych, 1960 – również z H. Satkiewicz). Jako współautorka obu tomów podręcznika Kultura języka polskiego stała się autorką wielu rozstrzygnięć normatywnych:

Propaguje baczną obserwację i opis tzw. normy realnej, wyłaniającej się z uzusu inteligencji z wyższym wykształceniem, przywiązując zarazem dużą wagę do wewnątrzjęzykowych kryteriów poprawności (precyzja wyrazu, ekonomia środków językowych, ich wystarczalność).

Danuta Buttler interesowała się również językiem autorów; pracą z pogranicza językoznawstwa i teorii literatury była jej rozprawa doktorska o polskim dowcipie językowym, w której wykorzystała teksty autorstwa Leca, Nowaczyńskiego, Perzyńskiego, Lechonia, Tuwima, Wańkowicza. W kolejnych latach opracowywała język K.I. Gałczyńskiego (Groteska językowa K. I. Gałczyńskiego,1973; Słowo poetyckie Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, 1977) oraz Żeromskiego (Porównania w twórczości Żeromskiego, 1977; Semantyka Stefana Żeromskiego, 1978; Komizm słowny w twórczości Stefana Żeromskiego, 1981). Jak widać, problematyka groteski i komizmu pozostała bliska badaczce w kolejnych pracach, co jej uczeń, Andrzej Markowski, wiąże z „Jej serdecznością, pogodną naturą i skłonnością do żartobliwie-dobrodusznego stosunku do ludzi i w ogóle całej rzeczywistości […]”*.

Wiele prac materiałowych i metodologicznych poświęciła nauczaniu języka polskiego jako obcego, którym impuls dała dydaktyka w Polonicum; były to prace z metodyki (Z metodyki nauczania języka polskiego jako obcego, 1971), frazeologii (Frazeologia polska. Ćwiczenia dla cudzoziemców, 1975), leksyki (Język polski dla cudzoziemców. Ćwiczenia leksykalno-stylistyczne, 1970 – wspólnie z Barbarą Bartnicką).

Była też Danuta Buttler autorką podręczników do nauki języka polskiego w liceach; np. Język i my dla kl. II LO (1987) oraz Język i my dla kl. IV (wraz z Haliną Satkiewicz) (1988). Podręczniki te miały opinię trudnych, ale bardzo rzetelnie przygotowanych i operujących bogatym materiałem językowym, który ułatwiał zrozumienie procesów językowych. Ich adresatem był zarówno uczeń, jak i nauczyciel.

W ocenach dorobku naukowego uczonej podkreśla się specyfikę Jej pracy badawczej:

Autorka opiera się zawsze na badaniach materiałowych, jest empirykiem z krwi i kości. Jej wnioski i uogólnienia są wyważone, poważnie uzasadnione, formułowane jasno i przekonująco.

II. Działalność organizacyjna

W życiu Danuty Buttler ważne miejsce zajmowała praca organizacyjna w instytucjach wydziałowych, ministerialnych, wydawniczych.

Zorganizowała (w 1968 roku) Zakład Języka Polskiego w Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Białymstoku i przez następne trzy lata kierowała tą placówką. Na Wydziale Polonistyki UW była prodziekanem (1976–1978) i dziekanem (1979–1981). Od 1982 roku do śmierci kierowała Zakładem Leksykologii i Kultury Języka w Instytucie Języka Polskiego na Wydziale Polonistyki.

Brała czynny udział w pracach trzech komisji Międzynarodowego Komitetu Slawistów: Komisji Terminologii Lingwistycznej, Leksykologii i Leksykografii oraz Komisji Socjolingwistycznej. Była członkiem Komitetu Językoznawstwa PAN oraz licznych komisji ministerialnych i uniwersyteckich.

Od 1976 roku była członkiem redakcji „Przeglądu Humanistycznego”, w którym prowadziła dział językoznawczy; była członkiem redakcji kwartalnika „Prasa Techniczna” oraz członkiem redakcji „Prac Filologicznych”; w latach 1986–1990 pełniła funkcję redaktora naczelnego „Poradnika Językowego”.

III. Dydaktyka

Zdaniem osób, które znały profesor Danutę Buttler, była cenionym i znanym dydaktykiem. Prowadziła liczne seminaria leksykalne i semantyczne, na które uczęszczali nie tylko pracownicy Instytutu Języka Polskiego UW, lecz także pracownicy naukowi z wielu ośrodków: z Białegostoku, Lublina, Krakowa czy Katowic:

Świetne przygotowanie merytoryczne […], klarowność i logiczność wywodu, otwartość na dyskusję i krytykę, życzliwość wobec słuchaczy – oto podstawowe zalety tych „buttlerówek”, pozostałe do dziś w pamięci ich uczestników.

Wykształciła kilkudziesięciu magistrów i kilku doktorów. Do uczniów Danuty Buttler zaliczają się: Anna Cegieła, Grzegorz Dąbkowski, Anna Engelking, Andrzej Markowski, Irena Nowakowska-Kempna, Marta Pančikova, Elżbieta Wierzbicka-Piotrowska.

W okresie choroby, która uniemożliwiła jej prowadzenie zajęć ze studentami, poświęciła się pracy w Telefonicznej Poradni Językowej UW. Udzielała tam odpowiedzi popartych wiedzą z zakresu kultury języka, sięganiem do źródeł, a także wieloletnim doświadczeniem w prowadzeniu rubryki Objaśnienia wyrazów i zwrotów w „Poradniku Językowym”.

IV. Danuta Buttler jako redaktor naczelny „Poradnika Językowego”

Funkcję redaktora naczelnego objęła w 1986 r.; począwszy od zeszytu 3. W tym zeszycie, zgodnie z tradycją wprowadzoną przez poprzednich redaktorów, zamieściła w rubryce Objaśnienia wyrazów i zwrotów tekst pt. Dzieje wyrazu „około” i dzisiejsze z nim kłopoty (1986). Rubryka wyróżniała się tym, że badaczka często umieszczała cykle tematyczne, na przykład poświęcone germanizmom w języku polskim (1987, z. 5, 6, 7); elementom rosyjskim we współczesnej polszczyźnie (1989, z. 7, 8, 9/10); zajmowała się językiem prasy (1987, z. 2; 1988, z. 2; 1990, z. 9/10).

Rozstrzygnięcia normatywne mają styl charakterystyczny dla Danuty Buttler: są podbudowane dokładną analizą danego zjawiska językowego, a jednocześnie autorka unika bezwzględnych, piętnujących ocen. Jako przykład niech posłuży fragment tekstu o przymiotniku unikalny:

Nie jest moim celem obrona przymiotnika unikalny, choć można byłoby przytaczać dalsze argumenty na jego korzyść […]. Chodzi mi tu jednak o co innego: chciałabym zwrócić uwagę na to, jak bardzo wyważona i odwołująca się do gruntownych analiz większego materiału musi być opinia o »systemowej typowości« jakiegoś zjawiska gramatycznego; sformułowana pośpiesznie i intuicyjnie, staje się klasycznym językoznawczym »błędem w sztuce«, który nieraz na długo zaciąży nad losami wyrazu czy formy.

W pracy redakcyjnej była bardzo rzetelna: redagowała wszystkie teksty nadchodzące do „Poradnika Językowego”, dbała o wysoki poziom naukowy pisma. W kontaktach z autorami była życzliwa; wprowadzane poprawki konsultowała, co stanowiło, szczególnie dla młodych adeptów językoznawstwa, dobrą lekcję pracy naukowej, a jednocześnie było wyrazem jej wielkiej życzliwości i taktu.

Polemizowała taktownie i wyłącznie merytorycznie, nie zwracając uwagi na wątki personalne, pojawiające się czasem w tekstach kilku Jej stałych oponentów.

W pierwszą rocznicę śmierci profesor Danuty Buttler odbyła się sesja naukowa, poświęcona jej pamięci. Dotyczyła ona zagadnień leksykologii, dyscypliny mającej ważne miejsce w dorobku naukowym badaczki. Materiały z sesji zostały wydane w książce pod wiele mówiącym tytułem Opisać słowa (pod red. Andrzeja Markowskiego, Warszawa 1992). W dwudziestą rocznicę śmierci (marzec 2011) odbyło się ogólnopolskie seminarium z udziałem gości zagranicznych, poświęcone współczesnej polskiej leksyce. Jego rezultaty zawiera publikacja Słowa i ich opis. Na drogach współczesnej leksykologii (pod red. D. Zdunkiewicz-Jedynak, Warszawa 2011).

Pełna bibliografia prac D. Buttler, patrz: Bibliografia prac naukowych prof. dr Danuty Buttlerowej, „Prace Filologiczne” 37, 1992, s. 23-37.

V. Publikacje Danuty Buttler (wybór* – w układzie chronologicznym)

Książki

• Polski dowcip językowy, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1968, wyd. II 1974, wyd. III 2001.
• [wspólnie z B. Bartnicką] Język polski dla cudzoziemców. Ćwiczenia leksykalno-stylistyczne, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1970, wyd. II 1973, wyd. III 1978.
• Czasownik polski. Budowa – znaczenie – związki składniowe. Ćwiczenia dla cudzoziemców, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1971, wyd. II 1973.
• [wspólnie z H. Kurkowską i H. Satkiewicz] Kultura języka polskiego. Zagadnienia poprawności gramatycznej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1971, wyd. II 1973, wyd. III 1976, wyd. IV 1986.
• Język polski dla klasy IV liceum ogólnokształcącego, techników i liceów zawodowych, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1973, wyd. XIV 1986.
• Frazeologia polska. Ćwiczenia dla cudzoziemców, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1975, wyd. II 1980.
• Innowacje składniowe współczesnej polszczyzny, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1976.
• Rozwój semantyczny wyrazów polskich, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1978.
• [wspólnie z H. Kurkowską i H. Satkiewicz] Kultura języka polskiego. Zagadnienia poprawności leksykalnej (słownictwo rodzime), Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1982.
• Mały słownik homonimów polskich dla cudzoziemców, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1986.
• Język i my. Podręcznik do języka polskiego dla kl. II szkół średnich, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1987, wyd. XII 2000.
• Słownik polskich homonimów całkowitych, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1988.
• [wspólnie z H. Satkiewicz] Język i my. Podręcznik do języka polskiego dla klasy IV szkół średnich, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1988, wyd. IX 2003.

Artykuły

• Koncepcje pola znaczeniowego, „Przegląd Humanistyczny” 1967, nr 2, s. 41-59.
• Z metodyki nauczania języka polskiego jako obcego (słownictwo), „Przegląd Humanistyczny” 1971, nr 2, s. 53-70.
• Zmiany słownikowe w polszczyźnie przełomu XIX i XX wieku, „Poradnik Językowy” 1972, z. 4, s. 196-204, z. 5, s. 276-285.
• Groteska językowa K. I. Gałczyńskiego, „Przegląd Humanistyczny” 1973, nr 2, s. 35-71.
• Nowsze zapożyczenia rosyjskie w języku polskim, „Zeszyty Naukowo-Dydaktyczne. Humanistyka”, Uniwersytet Warszawski, Filia w Białymstoku, t. II, 1973, s. 5-36.
• Rozwój słownictwa polskiego w II połowie XIX wieku, [w:] A. Jedlička (red.), Slovanské spisovné jazyky v dobé obrození, Universita Karlova, Praha 1974, s. 97-102.
• Grupa semantyczna przymiotników polskich o znaczeniu ‘pozostający w związku z radością’, „Prace Filologiczne” 27, 1977, s. 271-286.
• Porównania w twórczości Żeromskiego, [w:] Z. Goliński (red.), Stefan Żeromski w pięćdziesiątą rocznicę śmierci, Czytelnik, Warszawa 1977, s. 258-275.
• Słowo poetyckie Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, „Przegląd Humanistyczny” 1977, nr 3, s. 63-73.
• Łączliwość przymiotników o znaczeniu ‘związany z radością’, „Prace Filologiczne” 28, 1978, s. 208-221.
• Powojenne innowacje w polskim zasobie słownym, „Przegląd Humanistyczny” 1978, nr 5, s. 55-67.
• Semantyka Stefana Żeromskiego, [w:] J. Detko (red.), Żeromski i Reymont, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1978, s. 173-184.
• Komizm słowny w twórczości Stefana Żeromskiego, [w:] J. Bubak, A. Wilkoń (red.), O języku literatury, Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1981, s. 129-139.
• Tendencje rozwojowe w zasobie słownym powojennej polszczyzny, [w:] Współczesna polszczyzna. Wybór zagadnień, red. H. Kurkowska, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1981, s. 187-219.
• Zmienność znaczeń wyrazów w polszczyźnie przełomu XIX i XX wieku, „Poradnik Językowy” 1984, z. 3; z. 4; z. 5.
• Dwudziestowieczna warstwa zapożyczeń niemieckich w polszczyźnie, [w:] A. Bogusławski, B. Bojar (red.), Od kodu do kodu. Prace ofiarowane Profesorowi Olgierdowi Adrianowi Wojtasiewiczowi na 70-lecie jego urodzin, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1987, s. 83-92.
• Germanizmy słownikowe, „Poradnik Językowy” 1987, z. 6, s. 479-482.
• Germanizmy składniowe, „Poradnik Językowy” 1987, z. 7, s. 562-565.
• Zapożyczenia niemieckie jako problem normatywny, „Poradnik Językowy” 1987, z. 5, s. 399-403.
• Zmienność formalna i znaczeniowa dziewiętnastowiecznych pożyczek niemieckich w polszczyźnie, „Przegląd Humanistyczny” 1988, nr 1/2, s. 51-67.
• Podłoże zaniku niektórych wyrazów rodzimych w polszczyźnie przełomu XIX i XX wieku, „Przegląd Humanistyczny” 1989, nr 4, s. 51-59.
• Zapomniane frazeologizmy polskie XIX wieku, „Przegląd Humanistyczny” 1989, nr 8/9, s. 146-155.
• Procesy eliminacji wieloznaczności w drugiej połowie XIX wieku, „Prace Filologiczne” 36, 1991, s. 229-235.

Literatura przedmiotu

• A. Markowski, Dorobek naukowy Profesor Danuty Buttler, „Prace Filologiczne” 37, 1992, s. 13-22.
• A. Markowski, Danuta Buttler (1930-1991), „Język Polski” 72, 1992, z. 1, s. 1-4.
• A. Markowski (red.), Opisać słowa. Materiały ogólnopolskiej sesji naukowej w rocznicę śmierci Profesor Danuty Buttler „Teoretyczne i metodologiczne zagadnienia leksykologii" Warszawa 4-5 marca 1992 r., Instytut Języka Polskiego UW, Zakład Leksykologii i Kultury Języka, Warszawa 1992.
• J. Puzynina, Profesor Danuta Buttler, „Przegląd Humanistyczny” 1991, nr 3/4, s. 163-167.
• Redakcja, Profesor Danuta Buttler (1930-1991), „Poradnik Językowy” 1991, z. 7/8, s. 243-247.
• H. Rybicka-Nowacka, Nota biograficzna, „Prace Filologiczne” 37, 1992, s. 9-11.
• W pracowniach uczonych „Zależy nam nie tylko na tym, żeby język polski żył, ale i na tym także, żeby się rozwijał i żebyśmy z tym rozwojem w miarę możności współdziałali” (rozmowa z prof. dr hab. Danutą Buttler), „Polonistyka” 1988, z. 3, s. 246-251.
• D. Zdunkiewicz-Jedynak (red.), Słowa i ich opis. Na drogach współczesnej leksykologii, Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2011.

Autor: Elżbieta Sękowska