Mieczysław Szymczak (1927–1985)

Mieczysław Szymczak urodził się 5 października 1927 r. we wsi Domaniewek (pow. łęczycki, woj. łódzkie) w rodzinie chłopskiej. Jego rodzice Wojciech i Jadwiga (z domu Kowalczyk) zajmowali się uprawą roli. Do wybuchu II wojny światowej w 1939 r. ukończył pięć klas szkoły podstawowej w Domaniewku, w czasie okupacji niemieckiej uczył się na tajnych kompletach, po wojnie kontynuował naukę od 1945 r. w gimnazjum w Łęczycy, zakończoną w 1948 r. egzaminem maturalnym.

W 1948 r. Mieczysław Szymczak rozpoczął studia polonistyczne na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Łódzkiego, które ukończył w 1952 r. na podstawie pracy magisterskiej pt. Fonetyka gwary Domaniewka, opracowanej pod kierunkiem profesora Zdzisława Stiebera i w tym samym roku rozpoczął studia aspiranckie (doktoranckie) w Katedrze Języka Polskiego na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Warszawskiego.

Na Uniwersytecie Warszawskim został zatrudniony jako adiunkt w 1956 r., a stopień doktora uzyskał 27 października 1958 r. na podstawie dysertacji pt. Gwara Domaniewka i wsi okolicznych w powiecie łęczyckim, którą opracował pod kierunkiem profesora Witolda Doroszewskiego. W 1966 r. uzyskał habilitację na podstawie rozprawy pt. Nazwy stopni pokrewieństwa i powinowactwa rodzinnego w historii i dialektach języka polskiego, a wraz z nią stanowisko docenta. W latach 1968–1970 jako visiting professor wykładał w Kanadzie na University of Alberta w Edmonton, gdzie zorganizował katedrę języka polskiego.

W 1974 r. Mieczysław Szymczak został profesorem nadzwyczajnym nauk humanistycznych, co znajdowało uwarunkowania m.in. w zakończeniu, w 1973 r., edycji ośmioczęściowego Słownika gwary Domaniewka w powiecie łęczyckim jego autorstwa, a w 1978 r. został profesorem zwyczajnym nauk humanistycznych. Miał już wówczas w swoim dorobku współautorstwo i redakcję Słownika ortograficznego języka polskiego wraz z zasadami pisowni i interpunkcji (1975) oraz pełnił szereg istotnych funkcji naukowych, społecznych i administracyjnych.

Praca nad Słownikiem języka polskiego (1978, 1979, 1981), oryginalne publikacje naukowe i prace edytorskie, a także rozliczne funkcje wypełniły ostatni okres życia profesora M. Szymczaka. Zmarł przedwcześnie i nagle 30 września 1985 r. w Sofii podczas pobytu na konferencji Międzynarodowej Asocjacji Badania i Upowszechniania Kultur Słowiańskich UNESCO, której był wiceprzewodniczącym. Został pochowany na Cmentarzu Komunalnym (d. Wojskowy) w Warszawie, w kwaterze profesorskiej. Był odznaczony m.in. Złotym Krzyżem Zasługi (1973), Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1974) i Medalem Komisji Edukacji Narodowej (1974).

Od 1952 r. Mieczysław Szymczak był żonaty z Jadwigą (z d. Kozak, ur. 13 maja 1929 r. w Łodzi, zm. 22 lipca 2010 r. w Warszawie), z wykształcenia ekonomistką, od 1978 r. profesor Szkoły Głównej i Statystyki w Warszawie (od 1990 r. – Szkoła Główna Handlowa), od 1990 r. – Uniwersytetu Łódzkiego, a od 1997 r. – Akademii Ekonomicznej (od 2008 r. – Uniwersytet Ekonomiczny). Miał jednego syna Karola (ur. 13 września 1955 r. w Łodzi), archeologa, od 1995 r. profesora Uniwersytetu Warszawskiego, m.in. wykładowcę na Università Ca’ Foscari w Wenecji.

I. Dorobek naukowy i edytorski

Dorobek profesora Mieczysława Szymczaka liczy ponad 270 pozycji bibliograficznych i obejmuje szereg dyscyplin z zakresu językoznawstwa. Są to: dialektologia i geografia lingwistyczna; historia języka, leksykologia i słowotwórstwo; leksykografia, językoznawstwo normatywne i kultura języka; kontakty językowe i glottodydaktyka. Był przede wszystkim językoznawcą polonistą, ale w wielu publikacjach podejmował problematykę z zakresu językoznawstwa porównawczego i slawistyki.

Pierwsze publikacje naukowe profesora Mieczysława Szymczaka ukazały się jeszcze w okresie jego studiów magisterskich: Z dziejów wyrazu chrobry (1951); Tekst gwarowy ze wsi Domaniewek (1952) i sygnalizowały główne zakresy badawcze, którymi w pierwszym okresie jego twórczości naukowej były dialektologia i historia języka.

Jak już zaznaczono, problematyki dialektologicznej dotyczyła jego praca magisterska – Fonetyka gwary Domaniewka (1952), a jako aspirant uczestniczył w badaniach dialektologicznych gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur, prowadzonych do 1953 r. przez Zespół Dialektologiczny przy Katedrze Języka Polskiego Uniwersytetu Warszawskiego pod kierunkiem profesora Witolda Doroszewskiego i profesor Haliny Konecznej. Rezultaty tych badań złożyły się w jego wypadku na współautorską monografię pt. Słownictwo Warmii i Mazur. Stopnie pokrewieństwa. Życie społeczne i zawody, opracowaną wraz z Eugeniuszem Jurkowskim i Ireneuszem Łapińskim, opublikowaną jako piąty tom serii „Studia Warmińsko-Mazurskie” (Wrocław 1959).

Dysertacja doktorska profesora Mieczysława Szymczaka pt. Gwara Domaniewka i wsi okolicznych w powiecie łęczyckim (Łódź 1961), będąca zwieńczeniem badań gwary jego rodzinnej wsi, weszła do kanonu polskiej literatury dialektologicznej. Zawierała opis systemu gwarowego (fonetyka, słowotwórstwo, fleksja, składnia), wybór tekstów w zapisie fonetycznym oraz komplet zdjęć rentgenograficznych aparatu mowy. Z racji uznawania gwary za zjawisko dynamiczne, ewoluujące, stała się wzorcową realizacją tzw. warszawskiej (socjologicznej, statystycznej) metody badania dialektów ludowych, według której zadaniem badacza jest ukazanie całej, nawet najbardziej zróżnicowanej rzeczywistości językowej pojedynczego użytkownika gwary, mowy całej wsi czy dialektu, nie zaś – jak w metodzie przeciwstawnej – docieranie do najbardziej archaicznych form dialektalnych. Na gruncie polskiego językoznawstwa ta metoda była prekursorska w stosunku do późniejszych badań socjolingwistycznych. Uzupełnieniem tej dysertacji był Słownik gwary Domaniewka w powiecie łęczyckim (Wrocław 1962–1973, cz. 1–8), zawierający ok. 29 tysięcy wyrazów i połączeń wyrazowych, ukazujący jeden z największych zbiorów leksyki jednej wsi. Stanowił on również novum metodologiczne i materiałowe na gruncie polskiej leksykografii gwarowej, ponieważ przedstawiał całe wewnętrzne zróżnicowanie leksyki gwarowej, opis leksykograficzny obejmował wszystkie aspekty analizy, tak jak w słownikach ogólnych, a dzięki dokładnej eksploracji terenowej materiał leksykalny ukazywał ważny moment dynamizowania się zmian polskich dialektów ludowych.

Problematyka dialektologiczna pojawia się w całym dorobku profesora M. Szymczaka. Istotne znaczenie miał tu artykuł pt. Nowe mieszane dialekty słowiańskie (1973), w którym autor, podejmując aktualny wówczas temat integracji językowej, przedstawił – w perspektywie porównawczej – rezultaty badań czterech dialektów mieszanych: polskich kresowych (przeniesionych przez repatriantów na teren tzw. Ziem Odzyskanych), czeskich z pogranicza z Niemcami, bułgarskich północno-zachodnich oraz rosyjskich z byłych Prus Wschodnich. Trzeba także zwrócić uwagę na publikację A Theoretical Appraisal of the Criteria for Dividing Polish into Dialects (1977), a także na ostatni – opublikowany już pośmiertnie artykuł Przyrostek -lek w gwarach polskich (1986).

Najważniejszą publikacją autorstwa profesora Mieczysława Szymczaka z zakresu historii języka polskiego jest jego rozprawa habilitacyjna pt. Nazwy stopni pokrewieństwa i powinowactwa rodzinnego w historii i dialektach języka polskiego (1966). Stosując nowatorską wówczas metodę pola leksykalnego w badaniach z zakresu leksykologii historycznej, omówił 530 nazw tworzących to pole z uwzględnieniem relacji między nimi i ich ewolucji w okresie od XVI do XX w. Należy tu także wymienić referat wygłoszony na VI Międzynarodowym Zjeździe Slawistów w Pradze pt. De l’analogie sémantique et morphonologique dans la terminologie familiale chez les Slaves (1968) oraz artykuły: Wpływy wschodniosłowiańskie w polskim słownictwie z zakresu stopni pokrewieństwa i powinowactwa rodzinnego (1968), Zapożyczenia niemieckie w polskim słownictwie z zakresu stopni pokrewieństwa i powinowactwa rodzinnego (1969).

Odrębne pola badawcze sygnalizują takie publikacje, jak: Udział Mazowsza w kształtowaniu polskiego języka literackiego (1972), Adam Mickiewicz’ Schaffen und die Entwicklung der polnischen Literatursprache (1975), Die Beziehungen J. Baudouin de Courtenay zur deutschen Slawistik (1976), Język polski w sześćdziesięcioleciu naszej niepodległości (1918–1978) (1979), Rozwój pisma i kultury językowej w Polsce XVI w. (1980), Problem ewolucji języka polskiego (1981), Rol litieraturnogo jazyka w formirowanii sławianskich narodow (1985).

Istotne były także artykuły profesora Mieczysława Szymczaka dotyczące dziejów polskiego językoznawstwa i biografii polskich językoznawców – Antoniny Obrębskiej-Jabłońskiej (1969), Zenona Klemensiewicza (1970), Witolda Doroszewskiego (1976), Nikołaja S. Trubieckiego (1978), Jana Baudouina de Courtenay (1978), Mieczysława Karasia (1978), Jerzego Kuryłowicza (1978), Jana Karłowicza (1979), Haliny Konecznej (1983), Ireny Styczek (1984), Przemysława Zwolińskiego (1985). W tym nurcie mieszczą się także jego prace edytorskie – zob. J. Baudouin de Courtenay, Dzieła wybrane, t. V, VI (1983 – członkostwo komitetu redakcyjnego), J. Baudouin de Courtenay, O języku polskim (1984 – współred.), Jan Niecisław Baudouin de Courtenay a lingwistyka światowa (1989 – współred. nauk.).

Należy podkreślić, że oprócz wymienionych już wcześniej publikacji problematyka leksykalno-słowotwórcza, występująca w pracach profesora Mieczysława Szymczaka, obejmuje zagadnienia słownictwa różnych pól leksykalnych, motywacji słowotwórczej, rozwojowych procesów ogólnosłowiańskich, terminologii i nazw własnych. Przykładowo można wymienić tu następujące publikacje: Central Problems in the Morphology of the Slavic Languages (1971), Nazwy województw i ich mieszkańców (na podstawie podziału administracyjnego wprowadzonego w Polsce w dniu 1 VI 1975 r.) (1976), O nowym typie prefiksacji rzeczowników i przymiotników w językach słowiańskich (1978), Rola i miejsce terminologii w języku ogólnonarodowym (1978), O pojęciu systemu leksykalnego (1979), Derivates Formed from Proper Nouns (1982), Nowe tendencje w rozwoju czasowników częstotliwych w językach zachodniosłowiańskich (1983), Pierwiastki konkretne i abstrakcyjne w treściach znaczeniowych czasownika (1985).

Polszczyzna ogólna znalazła odzwierciedlenie w dwóch ważnych opracowaniach leksykograficzno-normatywnych pod redakcją naukową i z udziałem autorskim profesora Mieczysława Szymczaka. W 1975 r. ukazał się Słownik ortograficzny języka polskiego wraz z zasadami pisowni i interpunkcji, obejmujący ponad 100 tysięcy haseł, uwzględniający słownictwo ogólne, specjalistyczne, najnowsze zapożyczenia, w dużym wyborze nazwy własne (osobowe i geograficzne), skróty i skrótowce oraz najbardziej charakterystyczne regionalizmy. Redaktor naukowy w tym słowniku po raz pierwszy zalecił spolszczoną pisownię wielu zapożyczeń leksykalnych, uznając je za pełnoprawne jednostki polskiego systemu leksykalnego, co zapoczątkowało funkcjonalizm kodyfikacyjny w tym zakresie, a zarazem rozwinął zasady lingwistycznej interpretacji zasad pisowniowych.

W latach 1978, 1979 i 1981 został opublikowany pod jego redakcją naukową trzytomowy Słownik języka polskiego, który miał kilkadziesiąt wznowień i dodruków do 2000 r. Przeznaczony dla szerokiego kręgu odbiorców, zawierał ok. 70 tysięcy haseł (w tym ok. 30 tysięcy dotąd nierejestrowanych nowych znaczeń i form hasłowych), a pod względem metodologicznym kontynuował tradycje warszawskiej szkoły leksykografii praktycznej, której podstawy stworzył profesor Witold Doroszewski i grono jego współpracowników. Słownik... ten zawierał słownictwo przede wszystkim 2. połowy XX w., należące do leksyki ogólnej i specjalistycznej, dobrane według kryterium funkcjonalności.

Profesor Mieczysław Szymczak był autorem ponad 90 publikacji z zakresu kultury języka. Publikował je przede wszystkim w „Poradniku Językowym” w cyklach Co piszą o języku (w latach 1967–1971) oraz Objaśnienia wyrazów i zwrotów (w latach 1977–1985), a także jako odrębne artykuły i studia – por. np. Zasady poprawnej wymowy scenicznej (1960), Uwagi o nazwie Krakus (1968), Aktualne zagadnienia kultury języka polskiego (1978), O piękno i kulturę nazw handlowych (1982). W swych cyklicznych objaśnieniach, poradach i komentarzach językowych, upowszechniających wiedzę o języku, reprezentował stanowisko pragmatyczne i funkcjonalne, uwzględniając zarazem – w sposób wyważony – kryterium narodowe. Jego teksty stanowią wierny zapis problemów polskiej kultury językowej lat 60.–80. XX w. Dodać trzeba także, że był inicjatorem i redaktorem naukowym kilku zbiorowych publikacji książkowych z tego zakresu – por. m.in. Wybór tekstów z zakresu poprawności i kultury języka polskiego (1976), Z zagadnień poprawności językowej i terminologicznej prasy technicznej (1976), Kultura języka polskiego. Podręcznik dla słuchaczy uczelni wojskowych (1978).

Ostatni z wyodrębnionych działów prac profesora Mieczysława Szymczaka (kontakty językowe i glottodydaktyka) stanowił margines jego zainteresowań naukowych. Można tu przykładowo wymienić Materiały do lektoratu języka polskiego. Skrypt dla cudzoziemców (1958, 1961, 1963) oraz artykuły The Linguistic Problems in the Work of the Translator (1970), O interferencji językowej w zakresie formantów słowotwórczych (na przykładzie języka polskiego) (1976).

Oprócz prac w języku polskim profesor Mieczysław Szymczak publikował także w języku angielskim, niemieckim i rosyjskim, w kilkunastu krajach Europy i Ameryki Północnej.

II. Praca dydaktyczna, organizatorska i popularyzatorska

Poczynając od 1956 r., profesor Mieczysław Szymczak był pracownikiem naukowo-dydaktycznym Uniwersytetu Warszawskiego. Niezależnie od standardowych obowiązków dydaktycznych (ćwiczenia, konwersatoria, wykłady, seminaria) na podkreślenie zasługuje jego dorobek w kształceniu kadr naukowych i dydaktycznych. Wypromował kilkudziesięciu magistrów, był recenzentem w 28 przewodach doktorskich, 15 habilitacyjnych i 20 profesorskich. Pod jego kierunkiem 11 osób uzyskało stopień naukowy doktora w zakresie językoznawstwa polonistycznego: Irena Halicka (1973), Tadeusz Malec (1973), Elżbieta Wójcikowska (1975), Teresa Sokołowska (1975), Danuta Stadnik (1978), Magdalena Foland (1978), Stanisław Dubisz (1979), Janina Gardzińska (1980), Janusz Wróblewski (1980), Alicja Stypka (1980), Barbara Janowska-Wierzchoń (1985).

Zakres jego obowiązków określały także funkcje, które pełnił na uczelni i poza nią, oraz podejmowane przez niego inicjatywy. W latach 1971–1975 był zastępcą dyrektora Instytutu Filologii Polskiej UW, a równocześnie kierownikiem Zespołu Dialektologii Polskiej w Zakładzie Języka Polskiego tego Instytutu (1973–1975). W 1972 r. zainicjował utworzenie Telefonicznej Poradni Językowej, działającej na Uniwersytecie Warszawskim również pod auspicjami Towarzystwa Kultury Języka. Od 1973 r. pracował także w Instytucie Języka Polskiego PAN, w którym kierował Zakładem Językoznawstwa w Warszawie. Był sekretarzem generalnym VII Międzynarodowego Kongresu Slawistów, który obradował na UW w Warszawie 21–27 sierpnia 1973 r.

W latach 1975–1981 profesor Mieczysław Szymczak był dyrektorem Instytutu Języka Polskiego UW oraz kierownikiem Zakładu Historii Języka Polskiego i Dialektologii w tym Instytucie (1975–1982, 1983–1985). W 1975 r. wszedł w skład komitetu redakcyjnego czasopisma „Polonica”, wydawanego przez Instytut Języka Polskiego PAN. Po śmierci profesora Witolda Doroszewskiego został w 1976 r. członkiem i wiceprzewodniczącym Międzynarodowego Komitetu Atlasu językowego Europy, objął także prowadzenie Radiowego Poradnika Językowego (cykle „Radiowy poradnik językowy”; „W trosce o słowo i treść”; „O kulturę słowa”; „Rozmawiamy o języku”), a w 1977 r. został redaktorem naczelnym „Poradnika Językowego”. W tym czasie był także inicjatorem „Tygodnia Kultury Języka w Polskim Radiu” oraz – propagowanego przez gazetę codzienną „Życie Warszawy” – „Dnia bez błędów” polskiej prasy.

Od 1978 r. pełnił funkcję przewodniczącego Komitetu Językoznawstwa PAN, od 1979 r. – redaktora naczelnego „Prac Filologicznych”, w 1980 r. wszedł w skład komitetu redakcyjnego „Zeitschrift für Phonetik Sprachwissenschaft und Komunikationsforschung”. W 1984 r. był jednym ze współorganizatorów I Kongresu Języka Polskiego, który odbył się w Szczecinie.

Profesor Mieczysław Szymczak był członkiem wielu towarzystw i organizacji naukowych. Wchodził w skład Międzynarodowego Komitetu Slawistów, pełnił funkcję wiceprzewodniczącego Międzynarodowej Asocjacji Badania i Upowszechniania Kultur Słowiańskich UNESCO, był członkiem Societas Jablonoviana w Lipsku, Polskiego Towarzystwa Językoznawczego (od 1956 r.), Towarzystwa Kultury Języka (od 1966 r., prezes Zarządu Głównego od 1976 r.), Polskiego Towarzystwa Semiotycznego (od 1979 r.), Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, Białostockiego Towarzystwa Naukowego, Łódzkiego Towarzystwa Naukowego, Opolskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.

Od 1976 r. prowadził szeroką działalność ekspercką jako przewodniczący: Komisji Kultury Języka Komitetu Językoznawstwa PAN, Komisji Ustalania Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych przy Ministrze Administracji, Gospodarki Przestrzennej i Ochrony Środowiska, Komisji Programów Szkolnych z zakresu Języka Polskiego przy Ministrze Oświaty i Wychowania, Zespołu Dydaktyczno-Naukowego Filologii Polskiej i Nauk Pokrewnych przy Ministrze Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki, Komisji Standaryzacji Nazw Geograficznych Świata przy Ministrze Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki, wchodził także w skład Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej ds. Kadr Naukowych przy Prezesie Rady Ministrów, a w 1985 r. został członkiem komitetu redakcyjnego „Studiów z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”.

Z racji pozycji, autorytetu i pełnionych funkcji profesor Mieczysław Szymczak był głównym organizatorem życia naukowego w Polsce, w zakresie językoznawstwa, w latach 1976–1985.

III. Autor i redaktor naczelny „Poradnika Językowego”

Jako autor profesor Mieczysław Szymczak był związany z „Poradnikiem Językowym” od 1953 r., jako zastępca redaktora naczelnego – od 1971 r., jako redaktor naczelny – od 1977 r. Jego bibliografia prac opublikowanych w „Poradniku Językowym” obejmuje ponad 150 pozycji. Ich zróżnicowanie gatunkowe przedstawia się następująco: 1) artykuły naukowe – 12; 2) artykuły eseistyczne, porady i komentarze językowe – 86; 3) biogramy – 9; 4) recenzje – 13; 5) sprawozdania i przemówienia – 22; 6) przeglądy prac językoznawczych, bibliografie – 9.

Analiza tych publikacji pozwala dostrzec profesora Mieczysława Szymczaka jako wnikliwego obserwatora rozwoju polszczyzny i językoznawstwa polonistycznego (także slawistycznego) w rozlicznych jego przejawach, jako naukowca, który z pozycji komentatora zmian w polszczyźnie z czasem stał się jedną z głównych osób kierujących w Polsce polityką językową. Jako redaktor naczelny „Poradnika Językowego” dbał o rangę czasopisma, zapewniając właściwe proporcje między materiałami stricte naukowymi a tekstami o charakterze przeglądowym i upowszechniającymi wiedzę o polszczyźnie.

Pełną bibliografię prac M. Szymczaka opublikował S. Dubisz:

Bibliografia prac profesora doktora Mieczysława Szymczaka opublikowanych w „Poradniku Językowym”, „Poradnik Językowy” 1986, z. 1, s. 9-14.
Bibliografia prac profesora doktora Mieczysława Szymczaka (1951–1985), [w:] M. Basaj, H. Borek, D. Buttler... (red.), Wokół języka. Rozprawy i studia poświęcone pamięci profesora Mieczysława Szymczaka, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1988, s. 13-31.
Bibliografia prac naukowych prof. dra Mieczysława Szymczaka (1951–1985), „Prace Filologiczne” 36, 1991, s. 11-23.

IV. Publikacje Mieczysława Szymczaka (wybór – w porządku chronologicznym)

Z dziejów wyrazu „chrobry”, „Prace Polonistyczne” IX, 1951, s. 1-6.
Tekst gwarowy ze wsi Domaniewek, powiat Łęczyca, „Język Polski” 32, 1952, nr 2, s. 84-86.
[wspólnie z J. Kozak] Obrzędy weselne we wsi Czechy, pow. Sieradz, „Prace Polonistyczne” XI, 1953, s. 35-68.
Materiały do lektoratu języka polskiego. Skrypt dla cudzoziemców, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, wyd. I, Warszawa 1958, wyd. II 1961, wyd. III rozszerzone 1963.
[wspólnie z E. Jurkowskim i I. Łapińskim] Słownictwo Warmii i Mazur. Stopnie pokrewieństwa. Życie społeczne i zawody, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1959 (t. 5: „Studia Warmińsko-Mazurskie”).
Zasady poprawnej wymowy scenicznej. 1) Uwagi wstępne, wymowa a ortografia, normy poprawnej wymowy, samogłoski ścieśnione, samogłoski nosowe, „Teatr Ludowy” 1960, nr 7-8, s. 390-393; 2) Wymowa grup głoskowych am, an, om, em, en w wyrazach obcego pochodzenia, samogłoski i, y, nr 9, s. 491-494; 3) Samogłoski e, a, o, u; wpływ rymu i rytmu na wymowę, nr 10, s. 550-553; 4) Akcent w języku polskim, nr 11, s. 618-621; 5) Wymowa spółgłosek wargowych, przedniojęzykowo-zębowych i tylnojęzykowych, nr 12, s. 625-628.
Gwara Domaniewka i wsi okolicznych w powiecie łęczyckim, Łódź 1961 (30 zdjęć rentgenograficznych).
Uwagi słowotwórczo-semantyczne o polskim współczesnym słownictwie technicznym, „Poradnik Językowy” 1961, z. 6, s. 269-278.
Słownik gwary Domaniewka w powiecie łęczyckim, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, cz. I (A-E), Wrocław 1962; cz. II (F-J) – III (K-Ł), 1964; cz. IV (M-Ń), 1965; cz. V (O-Pś), 1967; cz. VI (Pś-S), 1969; cz. VII (Ś-W), 1970; cz. VIII (Z-Ż), 1973.
[wspólnie z W. Pomianowską] Z prac nad „Słownikiem gwar Warmii i Mazur”, „Poradnik Językowy” 1962, z. 9/10, s. 387-399.
Czasowniki typu „dopodosypovyvać” w gwarze Domaniewka, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” V, 1965, s. 427-433.
Nazwy stopni pokrewieństwa i powinowactwa rodzinnego w historii i dialektach języka polskiego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1966.
De l’analogie sémantique et morphonologique dans la terminologie familiale chez les Slaves, [w:] VI Mezinárodni Sjezd Slavistú v Praze 1968, Academia, Praha 1968, s. 480-481.
Uwagi o nazwie „Krakus", „Poradnik Językowy” 1968, z. 1, s. 26-31.
Wpływy wschodniosłowiańskie w polskim słownictwie z zakresu stopni pokrewieństwa i powinowactwa rodzinnego, „Slavia Orientalis” 1968, nr 3 (Księga ku czci Prof. Dr A. Obrębskiej-Jabłońskiej), s. 421-426.
Zapożyczenia niemieckie w polskim słownictwie z zakresu stopni pokrewieństwa i powinowactwa rodzinnego, [w:] Slawisch-Deutsche Wechselbeziehungen in Sprache, Literatur und Kultur, Akademie-Verlag, Berlin 1969, s. 237-243.
The Linguistic Problems in the Work of the Translator, [w:] Proceedings of the Pacific North-West Conference on Foreign Languages, University of Victoria, Victoria 1970, s. 210-215.
Central Problems in the Morphology of the Slavic Languages, „Canadian Papers” 1971, s. 295-302.
Udział Mazowsza w kształtowaniu polskiego języka literackiego, [w:] Z polskich studiów slawistycznych. Językoznawstwo. Prace na VII Międzynarodowy Kongres Slawistów w Warszawie 1973, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1972, s. 333-338.
Uwagi o akcencie w języku polskim, „Prace Filologiczne” 23, 1972, s. 43-50.
Nowe mieszane dialekty słowiańskie, „Poradnik Językowy” 1973, z. 5/6, s. 271-277.
Adam Mickiewicz’ Schaffen und die Entwicklung der polnischen Literatursprache, „Zeitschrift für Slawistik” 20, 1975, s. 58-62.
(red. nauk. oraz zasad pisowni i interpunkcji), Słownik ortograficzny języka polskiego wraz z zasadami pisowni i interpunkcji, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, wyd. I, Warszawa 1975.
(red. nauk. i wstęp), Wybór tekstów z zakresu poprawności i kultury języka polskiego, J. Basara, P. Rozmysłowicz, K. Żelazko (oprac.), Wojskowa Akademia Polityczna, Warszawa 1975.
Die Beziehungen J. Baudouin de Courtenay zur deutschen Slawistik, „Zeitschrift für Slawistik” 21, 1976, s. 665-668.
Nazwy województw i ich mieszkańców (na podstawie podziału administracyjnego wprowadzonego w Polsce w dniu 1 VI 1975 r.), „Polonica” II, 1976, s. 239-246.
O interferencji językowej w zakresie formantów słowotwórczych (na przykładzie języka polskiego), „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” 34, 1976, s. 17-23.
(red. nauk. i wstęp), Z zagadnień poprawności językowej i terminologicznej prasy technicznej, prac. zbior., Wydawnictwa Czasopism Technicznych Naczelnej Organizacji Technicznej, Warszawa 1976.
A Theoretical Appraisal of the Criteria for Dividing Polish into Dialects, [w:] Zeitschrift für Dialektologie und Linguistik, Franz Steiner Verlag GNBH, Wiesbaden 1977, s. 307-317.
Aktualne zagadnienia kultury języka polskiego, „Poradnik Językowy”1978, z. 7-8, s. 301-303.
N. S. Trubiecki a językoznawstwo polskie, [w:] Księga referatów wygłoszonych, Wiedeń 1978, s. 1-9.
O nowym typie prefiksacji rzeczowników i przymiotników w językach słowiańskich, [w:] Z polskich studiów slawistycznych. Językoznawstwo. Prace na VIII Międzynarodowy Kongres Slawistów w Zagrzebiu 1978, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1978, s. 199-205.
Rola i miejsce terminologii w języku ogólnonarodowym, „Zagadnienia Naukoznawstwa” 14, 1978, XIV, nr 4, s. 513-521.
(red.), Słownik języka polskiego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, t. I (A-K), Warszawa 1978; t. II (L-P), 1979; t. III (R-Ż), 1981.
(red. nauk.), Kultura języka polskiego. Podręcznik dla słuchaczy uczelni wojskowych, poszczególne rozdz. napisali J. Bralczyk et al., Wojskowa Akademia Polityczna, Warszawa 1978.
Język polski w sześćdziesięcioleciu naszej niepodległości (1918-1978), „Poradnik Językowy” 1979, z. 3, s. 101-115.
Rozwój pisma i kultury językowej w Polsce XVI w., [w:] Fragen der polnischen Kultur im 20. Jahrhundert, W. Schmitz, Giessen 1980, s. 58-67.
Problem ewolucji języka polskiego, [w:] Spotkanie Nauczycieli Polonijnych '80. Materiały z seminarium, Warszawa, 9-10 sierpnia 1980 r., Polonijne Centrum Kulturalno-Oświatowe Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1981, s. 31-39.
O piękno i kulturę nazw handlowych, „Prace Filologiczne” 31, 1982, s. 143-145.
Derivates Formed from Proper Nouns, [w:] K. Rymut (red.), Proceedings of the Thirteenth International Congress of Onomastic Sciences, Cracow August 21-25, 1978, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1982, s. 519-525.
Nowe tendencje w rozwoju czasowników częstotliwych w językach zachodniosłowiańskich, [w:] Z polskich studiów slawistycznych. Językoznawstwo. Prace na IX Międzynarodowy Kongres Slawistów w Kijowie 1983, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1983, s. 417-424.
[współred. nauk. z J. Basarą] J. Baudouin de Courtenay, O języku polskim, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1984.
Pierwiastki konkretne i abstrakcyjne w treściach znaczeniowych czasownika, [w:] A. Bartoszewicz, A. Szirokow (red.), Issledowanija po głagołu sławianskich jazykow, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1985, s. 9-12.
Rol litieraturnogo jazyka w formirowanii sławianskich narodow, [w:] Sławianskie kultury i mirowoj kulturnyj proces. Matieriały Mieżdunarodnoj Naucznoj Konfieriencyi JONESKO, Mińsk 1985, s. 117-126.
Przyrostek -lek w gwarach polskich, „Poradnik Językowy” 1986, z. 8, s. 522-524.
[współred. nauk. z J. Riegerem, S. Urbańczykiem] Jan Niecisław Baudouin de Courtenay a lingwistyka światowa. Materiały z konferencji międzynarodowej, Warszawa 4-7 IX 1979, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1989.

Literatura przedmiotu

J. Basara, Profesor doktor Mieczysław Szymczak (5 X 1927–30 IX 1985), „Poradnik Językowy” 1986, z. 1, s. 1-3.
D. Buttler, Zagadnienia kultury języka w działalności językowej i popularyzatorskiej Profesora Mieczysława Szymczaka, „Poradnik Językowy” 1986, z. 8, s. 525-529.
K. Długosz-Kurczabowa, Historia języka i dialektologia w dorobku naukowym Profesora Mieczysława Szymczaka, „Prace Filologiczne” 36, 1991, s. 25-30.
K. Długosz-Kurczabowa, S. Dubisz, „Szacunek dla słowa” – prace językoznawcze profesora Mieczysława Szymczaka, [w:] W. Decyk-Zięba, J. Porayski-Pomsta (red.), Towarzystwo Kultury Języka i jego prezesi, Dom Wydawniczy „Elipsa”, Warszawa 2004, s. 47-66.
S. Dubisz, Prace leksykograficzne Profesora Mieczysława Szymczaka, [w:] M. Grochowski, Z. Zaron (red.), Znaki pamięci. Spuścizna językoznawców polskich drugiej połowy XX wieku, Warszawska Drukarnia Naukowa, Warszawa 2014, s. 119-130.
S. Dubisz, Profesor Mieczysław Szymczak – nauczyciel i opiekun naukowy, „Poradnik Językowy” 1986, z. 8, s. 536–540; „Prace Filologiczne” 36, 1991, s. 37-41.
S. Dubisz, Propozycje leksykograficzne profesora Mieczysława Szymczaka (w 40-lecie edycji „Słownika gwary Domaniewka...”), „Poradnik Językowy” 2014, z. 1, s. 113-121.
S. Dubisz, Wspomnienie o Profesorze Mieczysławie Szymczaku, „Poradnik Językowy” 1986, z. 1, s. 4-9.
E. Homa, Problemy integracji językowej na Ziemiach Zachodnich i Północnych w działalności naukowej Profesora Mieczysława Szymczaka, „Prace Filologiczne” 36, 1991, s. 43-45.
W. Kupiszewski, Profesor doktor Mieczysław Szymczak (5 X 1927–30 IX 1985), „Prace Filologiczne” 36, 1991, s. 5-10.
E. Markowska, Sesja poświęcona pamięci Profesora Mieczysława Szymczaka, „Poradnik Językowy” 1986, z. 8, s. 541-543.
A. Markowski, Prace profesora Mieczysława Szymczaka z zakresu leksykologii i leksykografii, „Poradnik Językowy” 1986, z. 8, s. 530-535.
F. Pluta, Profesor doktor habilitowany Mieczysław Szymczak (5 X 1927–30 IX 1985), [w:] M. Basaj, H. Borek, D. Buttler... (red.), Wokół języka. Rozprawy i studia poświęcone pamięci Profesora Mieczysława Szymczaka, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1988, s. 5-12.
J. Siatkowski, Profesor Mieczysław Szymczak jako slawista, „Prace Filologiczne” 36, 1991, s. 31-35.
S. Urbańczyk, Szymczak Mieczysław, [w:] S. Urbańczyk, M. Kucała (red.), Encyklopedia języka polskiego, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1999, s. 393.