Spis treści

„Poradnik Językowy” należy do „wielkiej trójcy” najstarszych polskich czasopism językoznawczych, powstałych na przełomie XIX i XX w. jako wyraz troski o stan języka polskiego, pozostającego od ponad 100 lat „pod zaborami”, oraz jako wynik rozwoju świadomości językowej polskiej wspólnoty komunikacyjnej i naukowego polonistycznego językoznawstwa. Założony w Krakowie przez Romana Zawilińskiego w 1901 r. „Poradnik Językowy” jest młodszy od „Prac Filologicznych”, powstałych w Warszawie z inicjatywy Adama Antoniego Kryńskiego w 1884 r. (pierwszy ich tom ukazał się w roku 1885), a starszy od krakowskiego „Języka Polskiego”, który jako jego wariant (a później kontynuacja i niezależne czasopismo) zaczął się ukazywać od roku 1913*.

Roman Zawiliński, uczeń Lucjana Malinowskiego, był nauczycielem gimnazjalnym i z potrzeb dydaktycznych zrodziła się idea powołania „Poradnika Językowego”.

To m.in. z myślą o kolegach ze szkół średnich powołał do życia Zawiliński sto lat temu miesięcznik „Poradnik Językowy”. Narodziło się to pismo z klimatu troski o stan polszczyzny w komunikacji publicznej, współtworzonego w XIX-wiecznym Krakowie przez wykłady Henryka Sucheckiego [profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego – przyp. S.D.] i publikacje Fryderyka Skobla, Aleksandra Walickiego i Józefa Blizińskiego [autorzy publikacji mających charakter poradników językowych – przyp. S.D.]. Także zresztą poza Krakowem w ostatnim ćwierćwieczu XIX wieku i na początku XX ukazały się publikacje poświęcone poprawności polszczyzny mówionej i pisanej, poprawności rozumianej jako walka z błędami. Z obowiązku trzeba w tym miejscu wspomnieć L. Wieczora-Szczerbowicza, A. Krasnowolskiego i A. Passendorfera [związanych ze środowiskami Warszawy i Lwowa – przyp. S.D.].
Pierwsze zdanie nowego miesięcznika rozpoczyna się frazą przypominającą pierwszą frazę siedemnastowiecznego „Merkuriusza Polskiego”. [...]
»Ma polityka liczne pisma, ma literatura, zwłaszcza nadobna, szereg tygodników i miesięczników, mają różne zawody swoje zawodowe czasopisma – jeden język, narzędzie wszystkich, wszystkim potrzebne a nie przez wszystkich zarówno cenione, nieraz krzywdzony i poniewierany, nie dopuszczony do głosu, nie ma się nawet gdzie pożalić«.

Pozostaje zatem poza dyskusją, że głównym celem stawianym „Poradnikowi Językowemu” przez jego pierwszego redaktora było poradnictwo językowe (stąd i tytuł czasopisma: „Poradnik Językowy. Miesięcznik poświęcony poprawności języka”), rozumiane jako działalność praktyczna, walka z błędami językowymi, walka o poprawność językową i stanowienie dobrych obyczajów językowej komunikacji. Nie pisano wówczas o normie językowej, ta wszakże jest znacznie późniejszym pojęciem teoretycznym i naukowym, a pismo na początku było – jak wówczas mówiono – „użytkowe i popularne”, ale kulturalnojęzykowa działalność stabilizacyjna i modyfikacyjna* od początku była wyraźnie wpisana w jego formułę. Wyrazem tego są rubryki, które funkcjonują we wszystkich okresach ukazywania się „Poradnika Językowego”, takie jak: Zapytania i odpowiedzi; Pokłosie; Roztrząsania; Korespondencja redakcji; Rozmaitości; Krotochwile językowe; Skarbonka; Poprawność językowa; O poprawność języka; Ze skrzynki pocztowej Polskiego Radia; Objaśnienia wyrazów i zwrotów; Co piszą o języku?; Słowa i słówka.

Niezależnie jednak od głównego poradnikowego celu czasopisma, od początku jego edycji (1901 r.) występował w nim dział Artykuły, dotyczący zagadnień ujmowanych od strony teoretycznej. W projekcie czasopisma na rok 1911 dział ten jest już rozszerzony i dzieli się na następujące poddziały tematyczne: ogólne zagadnienia z zakresu nauki o języku, problematyka dziejów języka polskiego, historia pisowni, współczesne badania języka polskiego. De facto jednak postulat unaukowienia czasopisma przybrał realny kształt po przeniesieniu „Poradnika Językowego” do Warszawy (1932 r.), gdy stał się czasopismem zalecanym przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego dla szkół (1932 r.) oraz organem Towarzystwa Krzewienia Poprawności i Kultury Języka (1934 r.). Redaktorem został wówczas Witold Doroszewski, a w skład kolegium redakcyjnego wchodzili: Henryk Friedrich, Halina Koneczna, Jan Rzewnicki, Stanisław Słoński, Stanisław Szober, Józef Tarnacki.

W przyjętym w 1938 r. Statucie Towarzystwa określono, że „Poradnik Językowy” stanowi forum wymiany poglądów na temat polszczyzny, że zajmuje się językiem prasy codziennej, wydawnictw urzędowych i przekładów oraz sprawami poprawności i kultury języka, a redakcja dodawała zadanie koordynowania przez czasopismo nauki języka polskiego w szkolnictwie – od szkoły powszechnej po uniwersytet. Naukowa znajomość języka miała wspomagać działania praktyczne.

Pod nową redakcją pismo nabiera nowego charakteru, staje się bardziej nowoczesne i bardziej naukowe [...]. W nowym „Poradniku” zmieniają się proporcje między częścią normatywno-poradniczą a częścią zawierającą artykuły o tematyce ogólnojęzykoznawczej lub opis wybranych zjawisk językowych. Poradnictwo traci więc pozycję dominującą na rzecz opisu rzeczywistości językowej. Zmienia się także charakter samego poradnictwa. Nowa redakcja – zgodnie zresztą z życzeniami czytelników – odchodzi od metody potępiania błędów, stara się natomiast zwracać uwagę odbiorców na przykłady godne polecenia, ukazywać wzory do naśladowania.

W ten sposób formuła poradnika językowego zyskała – oprócz praktycznego – aspekt teoretyczny, oprócz utylitarnego – naukowy, polegający nie tylko na opisie konkretnych przekazów językowych od strony ich poprawności i sprawności komunikacyjnej, lecz na opisie całego systemu językowego, normy językowej i całokształtu czynników (wewnętrznojęzykowych, zewnętrznojęzykowych i pozajęzykowych) je współwarunkujących zarówno w aspekcie synchronicznym, jak i diachronicznym. „Poradnik Językowy” stał się więc wydawnictwem zawierającym informacje i wskazówki nie tylko z zakresu poprawności językowej i kultury języka, ale szerzej – z zakresu językoznawstwa polonistycznego w ogóle*.