Spis treści

Z uwag wcześniejszych wynika jednoznacznie, że problematyka poprawności językowej, normy i kultury języka występowała z dużą intensywnością w całym cyklu wydawniczym „Poradnika Językowego”. Z tego względu jest to najważniejszy krąg tematyczny publikacji zamieszczonych w tym czasopiśmie. Pod względem problematyki językoznawczej „Poradnik Językowy” stał się (i jest) jednak pismem kompletnym, zamieszczone w nim artykuły i materiały dotyczą bowiem wszystkich poziomów struktury systemu językowego polszczyzny (fonetyka i fonologia, fleksja, składnia, słowotwórstwo, słownictwo, frazeologia) zarówno w odniesieniu do języka współczesnego, jak i w ujęciu diachronicznym. Oprócz analiz wewnętrznojęzykowych szeroko występują ujęcia dotyczące zewnętrznych uwarunkowań rozwoju polszczyzny z zakresu historii języka, socjolingwistyki, pragmalingwistyki, artykuły dotyczące polszczyzny ogólnej i dialektów, opracowania z zakresu językoznawstwa stosowanego i rozprawy teoretyczne. Tematyka ta przewija się z różną częstotliwością w pięciu wyróżnionych okresach dziejów „Poradnika Językowego” – I. 1901–1931; II. 1932–1939; III. 1948–1976; IV. 1977–2008; V. po 2008.

Bez wątpienia drugim pod względem zakresu występowania obszarem tematycznym jest w „Poradniku Językowym” słowotwórstwo, szczególnie w odniesieniu do polszczyzny współczesnej (okresy I–V). Poczynając od tekstów R. Zawilińskiego, np. Znaczenie słowotwórstwa w języku (1903), Słowotwórstwo Z. Krasińskiego (1912), poprzez prace W. Doroszewskiego, np. Przymiotniki złożone w języku polskim i ich pisownia (1935/36), Kryteria słowotwórcze w etymologii (1953), Słowotwórstwo a geografia lingwistyczna (1954), Budowa słowotwórcza wyrazów a integracyjna praca mózgu (1970), i publikacje kultywujące jego metodę logiczno-syntaktycznej analizy budowy wyrazów, np. H. Kurkowska, Uwagi o żywotnych typach słowotwórczych przymiotników (1950); R. Grzegorczykowa, O logiczno-syntaktycznej strukturze czasowników denominalnych (1963), zostały opublikowane w „Poradniku Językowym” artykuły prezentujące słowotwórstwo w ujęciu strukturalistyczno-synchronicznym oraz strukturalistyczno-diachronicznym, np. R. Grzegorczykowa, J. Puzynina, Z zagadnień słowotwórstwa synchronicznego (1959); J. Puzynina, Jak pracować nad słowotwórstwem historycznym języka polskiego (1975), Transpozycja, mutacja modyfikacja (1978); K. Kleszczowa, Staropolskie rzeczowniki derywowane. Cele i zasady opisu (1994); K. Długosz-Kurczabowa, S. Dubisz, Słowotwórstwo historyczne w podręcznikach akademickich (1994), słowotwórstwo gniazdowe, np. A. Nagórko, O słowniku gniazd słowotwórczych współczesnej polszczyzyny (1985); H. Jadacka, O przydatności opisu gniazdowego w badaniach polisemii i homonimii (1987), wreszcie słowotwórstwo w ujęciu kognitywnym, np. K. Waszakowa, Zjawiska słowotwórcze w użyciu językowym (na przykładzie compositów z segmentami bio- i eko- w języku polskim) (2015). Jest zatem przedstawiona w „Poradniku Językowym” cała ewolucja naukowego słowotwórstwa polskiego ze szczególnym uwzględnieniem tzw. szkoły warszawskiej. Najliczniej były publikowane artykuły z tego zakresu w latach 1948–1976, 1977–2008.

Z podobną intensywnością były prezentowane w „Poradniku Językowym” jeszcze trzy zakresy tematyczne – słownictwo współczesnej polszczyzny i epok dawnych (rodzime i zapożyczone), zagadnienia historii języka wraz z opisami języka pisarzy, problemy nauczania języka polskiego. Pierwszy z wymienionych szczególnie był eksponowany w III, IV i V okresie rozwoju czasopisma – por. np. D. Buttler, Słownictwo środowiskowo-emocjonalne we współczesnej polszczyźnie (1959), Polska homonimia w liczbach [1970], Zmienność znaczeń wyrazów w polszczyźnie przełomu XIX i XX w. (1984); W. Cienkowski, Ogólne założenia metodologiczne badania zapożyczeń leksykalnych (1964); J. Damborský, Wyrazy obce w języku polskim (próba klasyfikacji) (1974); W. Doroszewski, O definiowaniu znaczeń wyrazów (1968); S. Dubisz, Wpływy łaciny na język polski (2007), Rozwój słownictwa w dziejach języka polskiego – zarys problematyki (2015); S. Gajda, Zawartość treściowa terminu a nauka o terminach (1982); H. Karaś, Rusycyzmy słownikowe w polszczyźnie ogólnej – historia i współczesność (2007); K. Kłosińska, O nazwach polskich współczesnych ugrupowań politycznych (2008); J. Kowalikowa, O wulgaryzmach w świadomości językowej młodzieży (2008); H. Kurkowska, O zmianach znaczeń wyrazów (1949); A. Markowski, Miejsce słownictwa wspólnego wśród odmian leksykalnych polszczyzny (1987); J. Młodyński, Klasyfikacja skrótowców polskich (1975); J. Porayski-Pomsta, Rozwój zasobu słownikowego dzieci w wieku przedszkolnym. Przegląd stanowisk (2011); M. Szymczak, Uwagi słowotwórczo-semantyczne o polskim współczesnym słownictwie technicznym (1961), Rola i miejsce terminologii w języku ogólnonarodowym (1979); K. Waszakowa, Dynamika zmian w zasobie leksykalnym najnowszej polszczyzny (1995).

Tematyka z zakresu historii języka obejmowała szeroki rejestr zagadnień, występując w największym zakresie w „Poradniku Językowym” w latach 1948–1976 oraz 1977–2008. Działo się tak z kilku powodów. Do lat 60. XX w. w językoznawstwie polonistycznym dominował paradygmat diachroniczny, wywodzący się jeszcze z teorii młodogramatyków , nic też dziwnego, że w każdym czasopiśmie językoznawczym ta problematyka musiała być wyraźnie zaznaczona, nawet w takim, w którym nachylenie ku współczesności było jednoznaczne. Na ten okres przypadały zarazem ostateczne ustalenia dotyczące genezy polskiego języka literackiego, co w znacznym stopniu stymulowało tematykę publikacji – por. np. J. Baudouin de Courtenay, Początek języka polskiego (1926); T. Milewski, Kilka uwag o powstaniu polskiego języka literackiego (1952); M. Karaś, Historia języka polskiego w ujęciu Z. Klemensiewicza (1970); H. Koneczna, O budowie zdania Imć pana Paskowego słów kilkoro (1956); H. Rybicka, Z zagadnień szyku wyrazów w języku staropolskim (1958); S. Szlifersztejn, Historia języka a gramatyka historyczna w studiach polonistycznych (1964); T. Brajerski, W sprawie polskiego „imiesłowu biernego przysłówkowego” (1975); W.R. Rzepka, Morfologizacja i demorfologizacja rodzaju w historii paradygmatu liczby mnogiej rzeczowników polskich (1986); K. Tutak, „Dedykacja” i jej językowe ekwiwalenty w drukach polskich XVI i XVII wieku (2014); I. Szczepankowska, Odmiana urzędowa polszczyzny w dobie staro- i średniopolskiej (2015); E. Woźniak, Ciągłość i zmiana – język urzędowy w dobie nowopolskiej (2015).

Odrębnym niejako poddziałem były publikacje poświęcone językowi pisarzy, epok, nurtów, formacji literackich i zabytków językowych, stanowiące istotne przyczynki do dziejów polszczyzny. W „Poradniku Językowym” znajdujemy m.in. omówienia języka staropolskich Psałterzy, Biblii królowej Zofii, Rozmyślań dominikańskich, utworów B. Opeca, J. Kochanowskiego, Ł. Górnickiego, M. Bielskiego, S. Klonowica, P. Skargi, M. Sępa-Szarzyńskiego, W. Potockiego, W.S. Chrościńskiego, Jana III Sobieskiego, J.Ch. Paska, poezji okresu konfederacji barskiej, I. Krasickiego, A. Naruszewicza, S. Trembeckiego, F.D. Kniaźnina, J. Wybickiego, H. Rzewuskiego, A. Mickiewicza, J. Słowackiego, Z. Krasińskiego, C. Norwida, R.W. Berwińskiego, J.I. Kraszewskiego, H. Sienkiewicza, A. Sygietyńskiego, B. Prusa, E. Orzeszkowej, A. Dygasińskiego, W. Sieroszewskiego, W. Orkana, W. Reymonta, S. Żeromskiego, K. Przerwy-Tetmajera, A. Nowaczyńskiego, poezji 20-lecia międzywojennego, B. Schulza, M. Samozwaniec, W. Gombrowicza, J. Andrzejewskiego, J. Tuwima, J. Parandowskiego, J. Iwaszkiewicza, M. Dąbrowskiej, M. Kuncewiczowej, M. Wańkowicza, T. Różewicza, Cz. Miłosza, T. Nowaka, E. Redlińskiego, S. Mrożka, T. Konwickiego. Jest to obszerny rejestr artykułów, obejmujący wszystkie fazy rozwoju polszczyzny pisanej.

Trzeci najważniejszy (co do zakresu tekstowego publikacji) krąg tematyczny to zagadnienia metodyki nauczania, co wynikało z dydaktycznych skłonności R. Zawilińskiego i próby objęcia swego rodzaju patronatem „Poradnika Językowego” systemu kształcenia w II Rzeczypospolitej. Znalazło to m.in. odzwierciedlenie w oddzielnej rubryce Język polski w szkole, realizowanej w latach 1948–2008. Artykuły dotyczyły m.in. podstawowych technik nauczania, np. R. Zawiliński, Dobre czytanie, dobre wygłaszanie (1927), Jak ułatwić uczniom w szkole pokonanie trudności ortograficznych? (1927), błędów językowych i pisowniowych popełnianych przez uczniów, np. Z. Saloni, Błędy uczniowskie w zakresie konstrukcji dłuższych odcinków tekstu (1968); B. Żochowska, Podłoże gwarowe błędów językowych uczniów Zasadniczej Szkoły Zawodowej w Iławie (1968), rozwiązań metodycznych, np. P. Bąk, Elementarz jako wstęp do nauki o języku (1982); E. Breza, Jak nauczyciel może kształtować poprawny język ucznia (w zakresie fonetyki) (1975), programów i metod nauczania na różnych poziomach kształcenia, np. A. Mikołajczuk, E. Sękowska, Analiza i ocena wybranych programów nauczania języka polskiego w gimnazjum... (2000); M. Nagajowa, Nowoczesność w nauczaniu gramatyki języka polskiego (1975); J. Porayski-Pomsta, Uwagi o systemie terminologicznym stosowanym w kształceniu językowym w szkole podstawowej (1990), historii dydaktyki i metod nauczania, np. B. Kulka, Nauka o języku polskim w szkole średniej w latach 1830–1872 (1984); J. Podracki, Poglądy na cele i metody nauczania gramatyki języka ojczystego w polskich gramatykach XIX-wiecznych (1973), problemów najnowszej polityki edukacyjnej, np. B.K. Jędryka, Status języka polskiego jako drugiego oraz obcego w polskiej szkole (2014); A. Rabiej, Nowa krajowa polityka edukacyjna wobec Polonii (2015). Obecnie w specjalnej rubryce Gramatyki języka polskiego znajdują omówienie wszystkie ważniejsze podręczniki i opracowania, poczynając od XV/XVI w. W sumie zarysowana panorama zjawisk, procesów i metod obejmuje wszystkie poziomy nauczania języka polskiego (od szkoły podstawowej po uniwersytet), można więc powiedzieć, że w „Poradniku Językowym” został – w ciągu lat bez mała osiemdziesięciu – zrealizowany program nakreślony przez W. Doroszewskiego w 1934 r.